Κοιτάζεις τα όμορφα σπίτια της προκυμαίας, τ’ αρχοντικά, τα κομψά και λες, εδώ πέρα κάποτε κατοίκησαν άνθρωποι που κάτεχαν και τον τρόπο και τη δύναμη να τη ζήσουν τη ζωή καταπώς της ταιριάζει.. Συλλογιούμαι την άνοιξη της Σμύρνης», γράφει εύστοχα ο λογοτέχνης Πλάτων Ροδοκανάκης στο διήγημα «Μέσα στα γιασεμιά».

Ηταν τα χρόνια που άνθιζε ο ελληνισμός και η Σμύρνη. Η νύφη της Μεσογείου, πρωτεύουσα του πολιτισμού και του αθλητισμού. Με μπροστάρηδες τον Πανιώνιο Γυμναστικό Σύλλογο και τον Απόλλωνα Σμύρνης δεκάδες αθλητικοί σύλλογοι γεννήθηκαν, μεγαλούργησαν και χάθηκαν μονομιάς με την καταστροφή του 1922. Εκατό χρόνια μετά, τα οστά των προγόνων αναδύονται από τα ιερά χώματα, λες και ζητούν τη λύτρωση, την αιώνια ανάπαυση και τον σεβασμό από τις νέες γενιές.

Το στάδιο του Πανιωνίου στην Πούντα της Σμύρνης γκρεμίστηκε το 2015 για να γίνει εμπορικό κέντρο, αλλά αυτό το σχέδιο «πάγωσε». Στα τέλη του Σεπτέμβρη ξεκίνησαν πάλι οι εργασίες, αυτήν τη φορά για να κατασκευαστεί ένα σύγχρονο στάδιο. Τα δόντια του εκσκαφέα, στη δυτική πλευρά του οικοπέδου, μονομιάς ανέσυραν οστά, μάρμαρα και σταυρούς από μνήματα. Ακόμα και οι Τούρκοι εργάτες σάστισαν. Αμεσα ενημερώθηκε η ελληνορθόδοξη κοινότητα Σμύρνης, οι εκπρόσωποι των ελληνικών Αρχών αλλά και ο πρόεδρος του Ερασιτέχνη Πανιωνίου, Αρης Μισαηλίδης. Η είδηση συγκλονίζει και ανασύρει μνήμες από το ένδοξο αλλά και άγνωστο παρελθόν της Σμύρνης...

"Να συλλεχθούν τα ευρήματα"

Σύμφωνα με πληροφορίες του «ΕΘΝΟΥΣ της ΚΥΡΙΑΚΗΣ», η ελληνική Ορθόδοξη κοινότητα έπραξε άμεσα τα δέοντα. Με επιστολή της προς τον δήμο Κόνακ, του μητροπολιτικού δήμου της Σμύρνης, υπέβαλε αίτημα προς τις τουρκικές Αρχές ώστε να μεριμνήσουν για την ανακομιδή των οστών στο κοιμητήριο του Μπουρνόβα, αλλά και για τη περισυλλογή μαρμάρων και άλλων ευρημάτων.

Σπάνια φωτογραφία από τον αγώνα Μακαμπί - Γουόντερς στο γήπεδο του Πανιωνίου όπου πίσω διακρίνεται το νεκροταφείο και τα υψηλότερα μνήματα

"Δεν υπάρχει αμφιβολία πως είναι απομεινάρια του ελληνικού νεκροταφείου του Αρχαγγέλου Μιχαήλ που βρισκόταν δίπλα στο ιστορικό γήπεδο του Πανιωνίου στη Σμύρνη", είπε στο "ΕΘΝΟΣ της ΚΥΡΙΑΚΗΣ" ο πρόεδρος του Γ.Σ. Πανιωνίου, Αρης Μισαηλίδης, υιός του πρωταθλητή των 400μ. και άλλοτε προέδρου του ΣΕΓΑΣ, Ηλία Μισαηλίδη. Σμυρνιός στην καταγωγή, επισκέφτηκε πρόσφατα τη Σμύρνη: "Με τη βοήθεια του λεβαντίνου φίλου Αντριου Σάινς, ο οποίος μένει πλέον στην Κωνσταντινούπολη και για πολλά χρόνια εργάζεται στην Μπεσίκτας, ξεναγήθηκα στις παλιές εγκαταστάσεις του Πανιωνίου, στο σπίτι της οικογένειάς μου που υπάρχει ακόμα, όπως και στο σπίτι της οικογένειας Ωνάση, που επίσης είναι σε καλή κατάσταση. Ο χώρος που βρίσκονταν παλιά οι εγκαταστάσεις του Πανιωνίου και μετέπειτα της τουρκικής ομάδας Αλτάι είναι πλέον ένα μεγάλο εργοτάξιο για την κατασκευή μεγάλου σταδίου. Βάλαμε ένα απλό καρφί στο χώμα και έπεφτε πάνω στα οστά των προγόνων μας. Το κοιμητήριο ήταν ξακουστό για τους μεγάλους μαρμάρινους οικογενειακούς τάφους".

Ο πρόεδρος του Πανιωνίου είπε πως είναι διατεθειμένος να ταξιδέψει ξανά στη Σμύρνη: "Στείλαμε επιστολές στους αρμόδιους φορείς. Είναι ενημερωμένη η ελληνική κοινότητα στη Σμύρνη και το ελληνικό Προξενείο. Εάν χρειαστεί θα ταξιδέψω πάλι στη Σμύρνη για να ενημερωθώ. Το αίτημά μας είναι να μην καταστραφούν τα ευρήματα, να φυλαχθούν και να ερευνηθούν".

Συνύπαρξη γηπέδου και νεκροταφείου

Πώς, όμως, η θρυλική αθλητική εγκατάσταση του Πανιωνίου συνδέεται με το ιστορικό νεκροταφείο του Αρχάγγελου Μιχαήλ; Πώς βρέθηκαν τα οστά των νεκρών μέσα στην αθλητική εγκατάσταση και μάλιστα ακόμα και σε ομαδικούς τάφους; Οι απαντήσεις δίνονται στην έρευνα που κάναμε στη διαδρομή ενός αιώνα με τη βοήθεια του ιστορικού Ανδρέα Μπαλτά.

Τα ντοκουμέντα προκαλούν ρίγη συγκίνησης, καθώς το συγκεκριμένο κοιμητήριο χρησιμοποιήθηκε για τη μαζική ταφή εκατοντάδων αν όχι χιλιάδων Ελλήνων στην επιδημία τύφου το 1916 αλλά και στη μαζική σφαγή των τελευταίων Ελλήνων από τους Τσέτες το 1922. Ας πάρουμε τα γεγονότα από την αρχή...

Από το 1890 που ιδρύθηκε ο Πανιώνιος στη Σμύρνη δεν είχε ιδιόκτητο γήπεδο. Δέκα χρόνια αργότερα (1900) ο σύλλογος ενοικίασε έκταση από τη γαλλική εταιρεία Προκυμαίων Σμύρνης και κατασκεύασε γυμναστήριο και σύγχρονο στίβο. Το 1910 η εταιρεία Προκυμαίων Σμύρνης αιφνιδίως ανακοίνωσε την πώληση του ακινήτου της, αφήνοντας τον Πανιώνιο χωρίς στέγη.

Ο Χρυσόστομος παραχωρεί το οικόπεδο

Ο Μητροπολίτης Σμύρνης, Χρυσόστομος, που ήταν λάτρης του αθλητισμού, με τη σύμφωνη γνώμη της Δημογεροντίας και της Κεντρικής Επιτροπής Σμύρνης πήρε μία ιστορική απόφαση: Παραχώρησε στον Πανιώνιο έκταση 105.000 τ.μ., την οποία ζητούσε επίμονα και με τεράστιο αντίτιμο η αγγλική εταιρεία σιδηροδρόμων Αϊδινίου. Η αγγλική εταιρεία προσέφερε 100.000 χρυσές λίρες, αλλά ο Χρυσόστομος περιφρόνησε τη δελεαστική πρόταση και παραχώρησε την έκταση στον Πανιώνιο και μάλιστα δωρεάν. Η έκταση βρισκόταν πλάι στο νεκροταφείο του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. Σε φωτογραφία της εποχής, κατά τη διάρκεια ποδοσφαιρικού αγώνα μεταξύ της ισραηλινής Μακάμπι και της αγγλικής Γουόντερς Σμύρνης, διακρίνονται τα κυπαρίσσια αλλά και τα υψηλότερα μνήματα μαυσωλεία του νεκροταφείου.

Τα εγκαίνια και η καταστροφή

Τα εγκαίνια του ιδιόκτητου γηπέδου έγιναν με μεγαλοπρέπεια τον Μάιο του 1912 και συνδυάστηκε με την πανηγυρική διοργάνωση των 14ων Πανιωνίων αγώνων, παρουσία του Χρυσοστόμου Σμύρνης. Χρονογράφος της εποχής αναφέρει πως «στο στάδιο συγκεντρώθηκε ό,τι εκλεκτόν, αριστοκρατικόν και ωραίον είχε να επιδείξει η κοινωνία της Σμύρνης». Περιλάμβανε στίβο περιμέτρου 334μ., γήπεδο ποδοσφαίρου 95x65μ., γυμναστήριο εξοπλισμένο με σύγχρονα όργανα, εξέδρα 7.000 θεατών, αποδυτήρια και γραφεία.

Ο Τύφος και η νεκρόπολη

Σύμφωνα με τον ιστορικό Ανδρέα Μπαλτά τα χρονικά των Σολομωνίδη-Λωρέντη φωτίζουν γεγονότα που είναι άγνωστα στο ευρύ κοινό και εξηγούν για το πώς βρέθηκαν οι ομαδικοί τάφοι. «Στο δεύτερο έτος του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου (1916), λόγω επιδημίας εξανθηματικού τύφου και γρίπης πέθαναν 100 και πλέον Ελληνες την ημέρα οι οποίοι θάβονταν σε κοινούς τάφους στα δρομάκια του κοιμητηρίου. Οταν αυτά γέμισαν ζητήθηκε από τον Πανιώνιο να ρίξει τη μεσοτοιχία στη νότια σφενδόνη και έτσι η ανατολική πλευρά του σταδίου άνοιξαν ομαδικοί τάφοι και μετατράπηκε σε νεκρόπολη», αναφέρουν οι Σολομωνίδης-Λωρέντης, ενώ σύμφωνα με τον Μπαλτά η φράση τού τότε προέδρου του Πανιωνίου, Αντώνιου Αθηνογένη δίνουν τη φιλοσοφική διάσταση των γεγονότων στην έννοια μεταξύ ζωής και θανάτου: «Ο Πανιώνιος αντέταξε, την Αλκην της νεότητος προς τον θεριστήν θάνατον».

Εξέδρα και προβολείς πάνω στα μνήματα

Μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου η Σμύρνη ανέκαμψε, αλλά τα γεγονότα του 1922 σταμάτησαν βίαια κάθε δραστηριότητα. Οι εγκαταστάσεις εγκαταλήφθηκαν και λίγο αργότερα έγιναν η έδρα της τουρκικής Αλτάι. Το 1929 οι Τούρκοι κατασκεύασαν και δεύτερη εξέδρα και σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ιστορικών σημειώθηκε και καταπάτηση μέρος του ορθόδοξου νεκροταφείου. Στα χρόνια που ακολούθησαν, κατασκευάστηκαν και άλλες εγκαταστάσεις περιμετρικά του σταδίου και το νεκροταφείο καταπατήθηκε σχεδόν στο σύνολό του.

Ο Ανδρέας Μπαλτάς μάς δίνει μία ακόμα σημαντική πληροφορία: «Η ανάσυρση οστών και μαρμάρων υπήρξε και κατά τη διάρκεια της τοποθέτησης των πυλώνων φωτισμού. Μάλιστα, αρχικά υπήρξε σύγχυση με δημοσίευμα που ανέφερε πως ήταν ομαδικός τάφος που Τούρκων που είχαν σφαγιαστεί από Ελληνες, αλλά γρήγορα αποκαταστάθηκε η αλήθεια από τον Τύπο της εποχής, καθώς βεβαιώθηκε η ύπαρξη του ορθόδοξου νεκροταφείου».

"Εχουν αποθηκευτεί"

Οπως αποκαλύπτει ο Ανδρέας Μπαλτάς, η αντίδραση των Τούρκων στο αίτημα της ελληνικής κοινότητας ήταν άμεση: «Γνωρίζω πως η ελληνορθόδοξη κοινότητα έστειλε αμέσως το αίτημά της και πως οι Τούρκοι κινητοποιήθηκαν άμεσα. Μάλιστα γνωρίζω πως ήδη έχουν αποθηκεύσει ορισμένα από τα ευρήματα σε αποθήκη του Πολυτεχνείου».

"Ευνοϊκές συγκυρίες για έρευνα"

Σύμφωνα με τον Ανδρέα Μπαλτά οι συγκυρίες είναι ευνοϊκές για να γίνουν έρευνες όχι μόνο σχετικά με τα ευρήματα στην παλιά εγκατάσταση του Πανιωνίου αλλά και για την αξιοποίηση των πηγών που αναδεικνύουν το έργο των αθλητικών σωματείων της Σμύρνης και εξηγεί το γιατί: «Εσχάτως υπάρχει έντονο ενδιαφέρον των φορέων της Σμύρνης για να αναδείξουν την ιστορία του αθλητισμού της πόλης. Σε αυτό το πλαίσιο, το Πανεπιστήμιο Γιασάρ τον Φεβρουάριο διοργανώνει συμπόσιο για την ιστορία του αθλητισμού της Σμύρνης. Επίσης, και το μουσείο της Σμύρνης ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για την ανάδειξη της αθλητικής ιστορίας της πόλης, συλλέγοντας υλικό και πληροφορίες και αυτό μας προσφέρει μία μεγάλη ευκαιρία για να κάνουμε μελέτες και να αντλήσουμε ντοκουμέντα που δεν γνωρίζαμε πως υπήρχαν».

Η επιστροφή του Απόλλωνα

Σύμφωνα με την έρευνα του Μπαλτά έχουν καταγραφεί στη Σμύρνη, στην Κωνσταντινούπολη και στην ευρύτερη περιοχή της Μικράς Ασίας δεκάδες αθλητικά ελληνικά σωματεία, ενώ από το αρχείο του ανέσυρε σπάνια φωτογραφία με ποδοσφαιριστές του Απόλλωνα (Αθηνών, νυν Σμύρνης) σε φιλικό με την Αλτάι τον Απρίλιο του 1933. «Η αναμνηστική αυτή φωτογραφία ελήφθη μετά τον αγώνα της μικτής ομάδας Αλτάι και Αλτί Ορντού με τον Απόλλωνα. Η ημερομηνία ήταν 8 Απριλίου 1933. Μετά την υπογραφή του ελληνοτουρκικού συμφώνου φιλίας το 1930, πολλοί ελληνοτουρκικοί αγώνες διεξήχθησαν και στις δύο πλευρές του Αιγαίου», είπε ο Ανδρέας Μπαλτάς. Πίσω από τους αθλητές φαίνονται ευδιάκριτα τα κυπαρίσσια του νεκροταφείου πάνω στα οποία αργότερα έγινε η προέκταση του σταδίου από τους Τούρκους και έτσι σήμερα ανασύρθηκαν τα οστά και τα μάρμαρα κατά τη διάρκεια των εργασιών ανέγερσης του νέου σταδίου.