Ο Σάντος γελάει τελευταίος

Τον Μάρτιο είχε δηλώσει δημόσια ότι θα επιστρέψει σπίτι του στις 11 Ιουλίου. Την επομένη του τελικού. Ήταν ο μόνος ενδεχομένως που πίστευε ότι θα επιστρέψει ως πρωταθλητής. Μπορεί ένα τραγούδι να είναι τόσο προφητικό; Πιο προφητικό κι από την ίδια την δήλωση ότι "εγώ θα γυρίσει στις 11 Ιουλίου"; Κι όμως οι ABBA το είχαν προβλέψει.

"Τα ακούς τα τύμπανα Φερνάντο;

Ψιθύριζες στον εαυτό σου και έπαιζες την κιθάρα σου

Άκουγα τα τύμπανα από μακριά.

Φοβόμουν Φερνάντο

Παρόλο που ποτέ δεν πίστευα ότι θα χάναμε

Ποτέ δεν μετάνιωσα

Αν έπρεπε να κάνω το ίδιο

Θα το έκανα φίλε μου Φερνάντο"

Ο Φερνάντο το ψιθύριζε από τον Μάρτιο. Δεν φοβήθηκε. Δεν πίστεψε ότι θα χάσει. Γελάει σπάνια. Αλλά γελάει τελευταίος.

O Engenhiero από το Εστορίλ

Ο Engenheiro. Αυτό ήταν το παρατσούκλι του όταν μεγάλωνε στη Λισσαβόνα. Σημαίνει "μηχανικός". Του το κόλλησαν στα εφηβικά του χρόνια. Είχε έμφυτη κλίση στα μαθηματικά και αποδεδειγμένα είχε "χέρια που πιάνουν". Για αυτό και στα 15 έμελλε να γίνει ηλεκτρολόγος. Τελικά σπούδασε μηχανικός, συνδυάζοντας τη μπάλα και τις σπουδές.

Ποδοσφαιρικά έκανε τα πρώτα του βήματα στα τμήματα υποδομής της Μπενφίκα, αν και τελικά συνέδεσε το όνομα του με την γειτονική Εστορίλ. Εκεί έπαιξε τα περισσότερα από 16 χρόνια επαγγελματικής καριέρας, κάνοντας και ένα σύντομο πέρασμα από την Μαρίτιμο. Τι θέση έπαιζε; Θέλει και ερώτημα... Αμυντικός.

Η προπονητική του καριέρα, ωστόσο, έμελλε να είναι πιο εντυπωσιακή από την αντίστοιχη ποδοσφαιρική. Πόσο μάλλον από αυτή ως μηχανολόγος. Το πτυχίο καρφώθηκε στον τοίχο, παρέα με το δελτίο του και στα 33 του αποφάσισε να γίνει προπονητής. Η μεθοδικότητα, εξάλλου, ήταν στο αίμα του.

Πριν πάρει όμως το καφέ δερμάτινο (σήμα κατατεθέν) και έρθει στα μέρη μας, ακολουθώντας το κύμα της εξαγωγής προπονητών εκ Πορτογαλίας (με μπροστάρη τον Ζοσέ Μουρίνιο), πρόλαβε να κάνει μια αξιοσέβαστη σταδιοδρομία στα γήπεδα της Πορτογαλίας. Πρώτα στον πάγκο της αγαπημένης του Εστορίλ την οποία το 1991 βοήθησε να επιστρέψει στα μεγάλα σαλόνια. Μετά στην Αμαδόρα και εν συνεχεία στην Πόρτο. Με τους "Δράκους" κατέκτησε το πρωτάθλημα με το "καλημέρα", οδηγώντας την ερχόμενη σεζόν το κλαμπ στους "8" του Τσάμπιονς Λιγκ.

"Ο καρπουζάς από το Εστορίλ"

Πρώτη φορά ήρθε στην Ελλάδα το 2001 για λογαριασμό της ΑΕΚ. Επιλογή του Μάκη Ψωμιάδη. Με την Ένωση κέρδισε το κύπελλο και διεκδίκησε ως το τέλος τον τίτλο του πρωταθλητή με τον Ολυμπιακό. Με ένα εντυπωσιακό ντεμαράζ και 6 νίκες σε 6 παιχνίδια η Ένωση έφτασε να παίζει την προτελευταία αγωνιστική για την πρωτιά κόντρα στον Ολυμπιακό. Πριν τη σέντρα οι "κιτρινόμαυροι" βρισκόντουσαν τρεις βαθμούς μπροστά και χρειαζόντουσαν τον ένα βαθμό της ισοπαλίας για να πανηγυρίσουν. Τελικά οι Πειραιώτες επικράτησαν με 4-3 και πήραν το πρωτάθλημα στην ισοβαθμία.

Την επόμενη σεζόν "μετακόμισε" στον Παναθηναϊκό, όπου στέριωσε για τέσσερις μήνες. Επί της ουσίας αποχώρησε μετά από τέσσερα παιχνίδια, με το το "τριφύλλι" να χάνει τα τρία εξ αυτών. Οι οπαδοί εξέφρασαν με τον δικό τους "γλαφυρό" τρόπο τη δυσαρέσκεια τους μετά την "4άρα" στην Τούμπα. Ακολούθησε η εντός έδρας ήττα από την Προοδευτική του Σούλη Παπαδόπουλου, το χαμένο ντέρμπι με την ΑΕΚ και η περιπετειώδης (εντέλει) πρόκριση με την Λίτεκς Λόβετς, που κρίθηκε στην παράταση με το γκολ του Βαζέχα. Μέχρι όμως να έρθει η λύτρωση από τον Πολωνό στράικερ, το προστατευτικό του πάγκου είχε μείνει ως η μοναδική "ασπίδα" του Πορτογάλου από τη μήνη του κόσμου. Παρότι ο Παναθηναϊκός νίκησε την Ξάνθη στο Κύπελλο (1-0) ο Σάντος αποχώρησε ως "ο καρπουζάς από το Εστορίλ".

Το κάλεσμα του Ντέμη

Επέστρεψε άρον-άρον στην πατρίδα του βρίσκοντας καταφύγιο στη Σπόρτιγκ, διαδεχόμενος τον Λάζλο Μπόλονι, που πέρασε μετά από χρόνια από τον πάγκο του ΠΑΟΚ. Η 3η θέση δεν του χάρισε νέο συμβόλαιο, αλλά αντίθετα τον έφερε πίσω στην (αγαπημένη του) Ελλάδα. Ξανά για λογαριασμό της ΑΕΚ, αυτή τη φορά ως εκλεκτός του Ντέμη Νικολαΐδη. Οι δυο τους είχαν συνεργαστεί το 2001-02 και όταν ο Νικολαΐδης ανέλαβε τα ηνία της Ένωσης, θέλησε να χτίσει τις βάσεις της "κιτρινόμαυρης" αναγέννησης με τον Σάντος στον πάγκο.

Μάλιστα εκείνη τη σεζόν η όλη προσπάθεια "θωρακίστηκε" από τις εξαγγελίες της διοίκησης που δεν είχαν σχέση με τη διεκδίκηση του τίτλου. Εξ ου και τα μπλουζάκια "δεν πάμε για πρωτάθλημα", ως κίνηση αποσυμπίεσης. Η ΑΕΚ, ωστόσο, πήγε για πρωτάθλημα. Τρεις αγωνιστικές πριν το τέλος κρατούσε την τύχη στα χέρια τους, ωστόσο η εντός έδρας ήττα από τον Ιωνικό στο ΟΑΚΑ έβαλε τέλος στα όνειρα της.

Η επόμενη ήταν και η τελευταία του χρονιά στον πάγκο. Το φλερτ της ΑΕΚ με τον τίτλο διακόπηκε νωρίς-νωρίς, με τον Ολυμπιακό να το κατακτά με σχετική άνεση. Μεγαλύτερη από την τελική διαφορά των τριών βαθμών. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο "δικέφαλος" ηττήθηκε και τις τρεις φορές που αντιμετώπισε τον Ολυμπιακό, δεχόμενος τρία γκολ. Η τελευταία ήταν στον τελικό Κυπέλλου στο Ηράκλειο. Ήταν το τελευταίο παιχνίδι του Σάντος, που είχε προαναγγείλει την αποχώρηση του ανεξαρτήτως αποτελέσματος.

Το πορτογαλικό επίτευγμα και οι σαρδέλες του Θερμαϊκού

Πόρτο - ΑΕΚ. Παναθηναϊκός- Σπόρτιγκ. ΑΕΚ - Μπενφίκα. Αυτή ήταν η συνέχεια του δρομολογίου του. Σαν σε μοτίβο. Ελλάδα - Πορτογαλία. Εναλλάξ. Ως προπονητής των "αετών" μάλιστα μπήκε σε ένα κλειστό κλαμπ προπονητών που είχαν κοουτσάρει και τους τρεις μεγάλους της χώρας (Πόρτο, Σπόρτιγκ, Μπενφίκα). Μαζί του έφερε και τον Κώστα Κατσουράνη, έναν ποδοσφαιριστή με τον οποίο συνεργάστηκε ακόμη στην ΑΕΚ και στην Εθνική ομάδα. Με τη μεταξύ τους σχέση να ξεπερνά την τυπική του παίκτη-προπονητή, κάτι για το οποίο κατηγορήθηκε ως ομοσπονδιακός προπονητής, καθώς οι επικριτές του καταλόγιζαν ότι άφηνε τον Κατσουράνη να κάνει κουμάντο. Με την κακή έννοια.

Η μοίρα, όμως, δεν ήθελε να στεριώσει ούτε αυτή τη φορά στη Λισσαβόνα. Η Μπενφίκα τερμάτισε εκείνη τη χρονιά στην τρίτη θέση, δύο βαθμούς μόλις πίσω από την πρωταθλήτρια Πόρτο. Το καλοκαίρι συνοδεύτηκε με ριζικές ανακατατάξεις, με μεγαλύτερη την αποχώρηση του αρχηγού και πρώτου σκόρερ Σιμάο Σαμπρόζα για την Ατλέτικο Μαδρίτης. Οι ανακατατάξεις έγιναν αναταράξεις από το ξεκίνημα κιόλας της σεζόν, που έμελλε να είναι σύντομη για τον Σάντος. Απολύθηκε στις 20 Αυγούστου μετά από την ισοπαλία με τη Λεϊσόες. Τη θέση του πήρε ο Χοσέ Αντόνιο Καμάτσο.

Το θετικό για τον Πορτογάλο προπονητή είναι ότι δεν έμεινε πολύ χωρίς δουλειά. Τον Σεπτέμβριο είπε το "ναι" στο τριετές συμβόλαιο που του πρότεινε ο Θοδωρής Ζαγοράκης, ένας ακόμη πρώην ποδοσφαιριστής του που είχε αναλάβει προεδρικό θώκο. Ανέλαβε την ομάδα τη 2η αγωνιστική, αλλά δεν μπορούσε να "γυρίσει το καράβι'. Ο ΠΑΟΚ εκείνη τη χρονιά τερμάτισε στην 9η θέση κάνοντας μόνο μια νίκη εκτός έδρας.

Με τον ίδιο το Σάντος να δηλώνει ότι: "Ο ΠΑΟΚ αυτή τη στιγμή δεν μπορεί να διεκδικήσει ούτε την είσοδο στα πλέι-οφ. Είναι σαν να έχουμε στο κέντρο μια πιατέλα με σαρδέλες κι εμείς να τις βλέπουμε σαν αστακούς και να λέμε ότι είναι αστακοί. Θέλει ο κόσμος του ΠΑΟΚ να βλέπει αστακούς; Δεν ωφελεί να συνεχίσουμε με τις σαρδέλες".

Ο Πορτογάλος, παρά τις αντιρρήσεις των οπαδών, έμεινε στο τιμόνι της ομάδας και δικαίωσε τον Ζαγοράκη. Η τρίτη του χρονιά ήταν και το αποκορύφωμα της καριέρας του στη Θεσσαλονίκη, με την κατάκτηση της 2ης θέσης (2010). Εκείνη τη χρονιά, ωστόσο κι ενώ η ομάδα είχε βγει στο Champions League, ανακοίνωσε την αποχώρηση του. Συγκινημένος στην συνέντευξη Τύπου δήλωσε κουρασμένος από την πίεση των συλλόγων και αποχαιρέτησε τον ΠΑΟΚ, αλλά όχι και την Ελλάδα.

Η Εθνική Ελλάδας και η νύχτα της μεγάλης φυγής

Τον Αύγουστο του 2010 ανέλαβε την τεχνική ηγεσία της Εθνικής Ελλάδος, μια αποστολή που φαινόταν εκ των πραγμάτων δύσκολη, καθώς κλήθηκε να διαδεχθεί τον άκρως επιτυχημένο Όττο Ρεχάγκελ. Κάθισε επομένως στο τιμόνι μιας ομάδας που είχε κατακτήσει το Euro και είχε μόλις πετύχει την πρώτη της νίκη σε Μουντιάλ (2010) διεκδικώντας μέχρι τέλους την πρόκισης στα νοκ-άουτ.

Κι όμως! Ο Σάντος κατάφερε στο διάστημα που κάθισε στον πάγκο της Εθνικής να την οδηγήσει σε δύο πολύ καλές πορείες , συνεχίζοντας στις βάσεις της πειθαρχίας και της συμπαγούς αμυντικής εικόνας που είχε εγκαταστάσεις βαθιά ο Ρεχάγκελ. Το 2012 το αντιπροσωπευτικό μας συγκρότημα έφτασε στους "8" χάνοντας από τη Γερμανία, ενώ το 2014 διακριθήκαμε στο Μουντιάλ της Βραζιλίας. Από εκεί που η Ελλάδα μετρούσε μόλις μια νίκη στην ιστορία της σε Παγκόσμια Κύπελλα, έφτασε να προκρίνεται στα νοκ-άουτ για πρώτη φορά. Αντίπαλος; Η Κόστα Ρίκα του Κέιλορ Νάβας, που στέρησε στην παράταση και στα πέναλτι μια ιστορική νίκη από την Ελλάδα.

Τότε είχε γίνει πολύ συζήτηση γύρω από τη θέση του Σάντος, ο οποίος εγκατέλειψε ώρες μετά το ματς τον ελληνικό πάγκο . Φως στην υπόθεση είχε δώσει με συνέντευξη του στο Sport24.gr, ο άμεσος συνεργάτης του, Αλέξανδρος Μανιάτογλου.

"Τον Μάρτιο πριν το Μουντιάλ είχε δηλώσει (ο Σάντος) ότι δεν θα μείνει και ας ακουγόταν ότι μπορεί να άλλαζε γνώμη. Πήγαμε λοιπόν στο Μουντιάλ, γνωρίζοντας πως ότι και αν γίνει ο Σάντος θα έφευγε μετά". Στο μυαλό των παικτών πιστεύω ότι υπήρχε η σκέψη "ο μίστερ θα φύγει, οπότε ότι και αν γίνει τώρα, δεν θα με επηρεάσει μετά". Αυτό νομίζω υπήρχε στην ατμόσφαιρα και δεν αναφέρομαι μόνο στο περιστατικό του Τζαβέλλα με τον Μανιάτη. Μπορεί να έπαιξε και ρόλο, δεν ξέρω. Εκτιμώ πάντως πως σε κάποιους παίκτες έπαιξε αρνητικό ρόλο το γεγονός πως γνώριζαν ότι θα φύγει ο Σάντος" ήταν τα λόγια του βοηθού προπονητή της Εθνικής.

Για το περιστατικό μεταξύ του Κατσουράνη και του Μανιάτη (στο πρωτάθλημα) τόνισε ότι "ο Σάντος είχε κάνει πολλές κινήσεις για να τα βρουν οι δύο παίκτες. Για να βάλου την εθνική πάνω από την κόντρα τους. Τους είχε μιλήσει, είχε ζητήσει την άποψη τους για το περιστατικό, τους άκουσε, συναντήθηκε μάλιστα και με τους δύο μαζί. Αμφότεροι του είπαν πως ότι έγινε έγινε, συνεχίζουμε κτλ Νομίζω χωρίς αυτές τις εγγυήσεις ο Σάντος δεν θα τους έπαιρνε στην αποστολή. Πιθανώς τον έναν μπορεί και τους δύο αποκλείεται. Πέρασαν μέρες μέχρι να πειστεί πως δεν υφίσταται πλέον θέμα. Υπήρχε βέβαια έν α τεταμένο κλίμα, μια περίεργη ατμόσφαιρα, ωστόσο στην πορεία εκτονώθηκε η κρίση. Εμείς ήμασταν συνέχεια σε συναγερμό, μας είχε ζητήσει να παρατηρούμε τα πάντα στη συμπεριφορά του γκρουπ, για να μη γίνει το παραμικρό. Τελικά αν και όλοι κάναμε ότι μπορούσαμε, ήρθε ο καυγάς Τζαβέλα-Μανιάτη. Και εκεί νομίζω ήταν το κλειδί για να γυρίσει τελείως το κλίμα και να συνέλθει η ομάδα. Μετά από αυτό βγήκαμε πιο δυνατοί και ενωμένοι χάρη στους χειρισμούς του Σάντος.

Είχαμε χάσει από την Κολομβία και μετά τον τσακωμό των παικτών ήταν εύκολο να διαλυθούμε αν δεν είχαμε γερά θεμέλια. Και ο μίστερ πήρε την κατάσταση πάνω του. Καταρχάς δεν έκρυψε το περιστατικό από τον Τύπο και έτσι απέφυγε να δημιουργηθεί κουτσομπολιό, φήμες και διαρροές. Είπε την αλήθεια. Και μετά εξήγησε την κατάσταση στους παίκες: "αυτό είναι το τελευταίο περιστατικό που ανέχομαι. Έχουμε έρθει εδώ για να παίξουμε στο Παγκόσμιο Κύπελλο, πρόκειται για την κορυφαία στιγμή στην καριέρα σας και ήρθε η ώρα να φερθείτε ως ώριμα άτομα και να αναλάβετε την ευθύνη σας. Τέλος. Σοβαρότητα και πάθος. Τίποτα άλλο".

Τι έγινε όμως το βράδυ μετά τον αποκλεισμό από την Κόστα Ρίκα, το βράδυ δηλαδή που ο Σάντος εξαφανίστηκε; "Φάνηκε άκομψος ο τρόπος που έφυγε το ξέρω. Το γνωρίζει και ο ίδιος. Να σου πω τι έγινε. Η ΕΠΟ είχε βγάλει εισιτήρια για να φύγουμε ακόμη και μετά το ματς με την Ακτή Ελεφαντοστού. Μάλιστα δε θα γυρίζαμε όλοι μαζί ως γκρουπ απαραίτητα. Θα φεύγαμε όμως την επομένη του αγώνα, όχι το ίδιο βράδυ. Ο Σάντος όποτε και αν αποκλειόμασταν ήθελε να γυρίσει απευθείας στην Πορτογαλία για προσωπικούς λόγους. Τελικά περάσαμε την Ακτή, παίξαμε με την Κόστα Ρίκα και έγινε το εξής: Η ΕΠΟ βρήκε εισιτήρια για το τεχνικό επιτελείο (σ.σ. τους Πορτογάλους) να φύγει για την πατρίδα του αμέσως μετά το ματς με την Κόστα Ρίκα, στο καπάκι και όχι την επόμενη ημέρα, πιο ήρεμα, έτσι ώστε να γίνουν οι τυπικές διαδικασίες.

Ο προπονητής αυτό δεν το γνώριζε, καθώς ετοιμαζόταν για τα ματς και το θέμα το χειριζόταν αποκλειστικά η ΕΠΟ και ο συνεργάτης του, Ρικάρντο Σάντος. Αυτόν ενημέρωσαν οι αρμόδιοι, λίγες ώρες πριν τον αγώνα και εκείνος το μετέφερε στον προπονητή. "Αν χάσουμε μας έβγαλαν εισιτήρια για απόψε, αμέσως μετά το παιχνίδι. Τι κάνουμε;" Αυτό συνέβη νομίζω δύο ώρες πριν το ματς και ο κύριος Σάντος εκείνη τη στιγμή δεν έδωσε βάρος σε αυτή τη λεπτομέρεια, παρότι τον ενόχλησε. Του φάνηκε πως η ΕΠΟ, θέλησε να τον ξεφορτωθεί και του βρήκε εισιτήρια να φύγει μια ώρα αρχύτερα.

Τον είδα πως στράβωσε, πιθανώς να σκέφτηκε πως αφού δε με θέλουν εκείνοι μία, δεν τους θέλω εγώ δέκα. Και εκεί ουσιαστικά έγινε το λάθος, που λογικά πέρασε και στον κόσμο πως ο Σάντος έφυγε σαν κλέφτης, άκομψα κτλ. Το καλύτερο που θα έπρεπε να κάνει και το λέει και ο ίδιος τώρα πια, θα ήταν να πει στην ΕΠΟ «Κύριοι ι της Ομοσπονδίας δεν θέλω να φύγω σήμερα, θα μου βγάλετε εισιτήρια για την επόμενη ημέρα και τέλος.

Δεν το έκανε και έφυγε αμέσως μετά το ματς και πολύ βιαστικά. Μέσα σε έντονο κλίμα, καθώς είχαμε χάσει κιόλας και όλο το περιστατικό διογκώθηκε. Νομίζω πως μέσα σε όσα ζήσαμε και πετύχαμε τόσα χρόνια, το να θυμόμαστε αυτό από την παρουσία του Σάντος, είναι λάθος και ασήμαντο".

Λάτρης της πειθαρχίας

Ο Έλληνας που τον ξέρει καλύτερα από κάθε άλλο αναφέρθηκε και στον χαρακτήρα του Φερνάντο Σάντος λέγοντας: "Ήταν κολλημένος με την πειθαρχία. Και εγώ στην αρχή όταν τον γνώρισα, δεν καταλάβαινα αυτή την εμμονή του. Και όμως στην πορεία είδα ότι αυτός ο τρόπος αποδίδει, ειδικά στην Ελλάδα. Του άρεσε να γίνονται όλα με ακρίβεια και σχέδιο, από το πιο απλό πράγμα μέχρι το πιο δύσκολο. Ο Σάντος έφτανε στην υπερβολή μερικές φορές, για να μην του ξεφύγει τίποτα. Το έκανε και επίτηδες κάποιες φορές. Ήθελε όμως το καλό του συνόλου, όχι για να το παίξει αυστηρός.

Πάντως δεν αρνιόταν κάποια χατίρια σε παίκτες, αρκεί να γίνονταν με μέτρο και σε λογικό πλαίσιο. Αυτό που ήταν απαράβατο ήταν το εξής: Στο ξενοδοχείο δεν ερχόταν κανείς. ΚΑΝΕΙΣ. Ούτε η γυναίκα του παίκτη, ούτε φίλος του, ούτε συγγενής και εννοείται ούτε κάποιος μάνατζερ. Επέτρεπε να πάει κάποιος παίκτης για καφέ κάποια στιγμή, εκτός ξενοδοχείου και το πολύ για 1-1,5 ώρα. Όχι μέσα στο άβατο της ομάδας και αυτό άρεσε σε όλους".

Στα γήπεδα της Γαλλίας έδειξε ότι σε μια εθνική ομάδα υπάρχουν κάποιες βάσεις που πρέπει να είναι πιο στιβαρές. Δεν έχει σημασία, δηλαδή, τόσο ο εκσυγχρονιστικός τρόπος παιχνιδιού, ή το θέαμα. Μετράει η συνοχή, η ουσία, η διάρκεια, η χημεία, το πάθος. Όσοι είδαν τον Κριστιάνο Ρονάλντο μιλούν για τις πιο ώριμες εμφανίσεις της καριέρας του. Μια Πορτογαλία που έπαψε να είναι φλύαρη και έγινε ουσιαστική.

Ο ίδιος ο Σάντος έβγαλε στο χορτάρι το αμυντικογενές δόγμα που περικλείει η φιλοσοφία του. Αυτό το "δεν χάνουμε". Έτσι η Πορτογαλία κατέκτησε τον τίτλο χωρίς ήττα, κάτι που διαβάζεται βέβαια και με έξι ισοπαλίες και μια μόλις νίκη σε 90 λεπτά. Η μόνη ομάδα που παίρνει το στέμμα χωρίς να νικήσει στη φάση των ομίλων. Η επιτομή της "σχολής Σάντος". Αυτής για την οποία κατηγορήθηκε στην Ελλάδα, όπου του κόλλησαν την ταμπέλα "αντιτουριστικός". Το 1-0 πολλοί εμίσησαν, τη νίκη ουδείς.

Τον κατηγόρησαν ανοιχτά και στις συνεντεύξεις Τύπου, αλλά εκείνος έλεγε "ότι ήρθα εδώ για να κερδίσω". Δεν τον ένοιαζε τίποτα άλλο. Και στα 61 του είχε μάθει πότε πρέπει να μιλάει και τι να λέει.Οπότε όταν Μάρτιο είχε δηλώσει δημόσια ότι θα επιστρέψει σπίτι του στις 11 Ιουλίου, την επομένη του τελικού δηλαδή, ήξερε τι έλεγε. Ήταν ο μόνος ενδεχομένως που πίστευε ότι θα επιστρέψει ως πρωταθλητής.

Μαζί μ' αυτόν πανηγύρισε και η Ελλάδα, η δεύτερη πατρίδα του. Κάθισε στον πάγκο της Εθνικής, πέρασε από τρεις ομάδες, έζησε καλές στιγμές, αλλά και την κριτική, αυστηρή ή άδικη, όπως το πάρει κανείς. Η δεύτερη πατρίδα του, όπως την αποκαλεί, δίχως να την ξεχνάει ποτέ. Είτε βάζοντας τους παίκτες του να κρατήσουν ενός λεπτού σιγή στην προπόνηση για τις ψυχές που χάθηκαν στο Αιγαίο, είτε μιλώντας για την οικονομική κρίση.

Στον τελικό περπατούσε νευρικός. Σπανίως κατάφερνε να κρύψει το αγχωμένο τικ που έκανε με το λαιμό του. Άξιζε όμως. Μετά το τελευταίο σφύριγμα πανηγύρισε με την ψυχή του. Μέχρι που χόρεψε στις εξέδρες. Μια σπάνια στιγμή για τον βλοσυρό προπονητή από το Εστορίλ. Η κάμερα μάλιστα τον έπιασε να γελάει. Μαζί του κι η Ελλάδα. Να γελάει.

Και να δακρύζει.