Brian Clough: Ένας άνθρωπος... θαύμα

Υπάρχουν προπονητές που έμειναν στην ιστορία, γιατί άλλαξαν το σπορ. Άλλοι, επειδή κατέκτησαν ό,τι κούπα υπήρχε εκεί έξω. Υπάρχει και ο Brian Clough που αποτέλεσε μια κατηγορία μόνος του. Όχι γιατί δεν πήρε κάτι (φευ), αλλά επειδή στην μεταπολεμική εποχή αντιπροσώπευσε ό,τι αφορούσε το αγγλικό ποδόσφαιρο, μέσω των αξιών που τιμούσε. Ήταν ένας ισχυρός χαρακτήρας, συγκεντρωτικός, που έλεγε ό,τι σκεφτόταν, δεν είχε θέμα να ενοχλήσει τις αρχές του σπορ, τη στιγμή που διακήρυσσε τα αριστερά του πιστεύω. Όλοι κρέμονταν από τα χείλη του. Τα media για τίτλους, ο κόσμος για να τον αποθεώσει. Το στιλ του είχε ως κύριο χαρακτηριστικό το καθαρό ποδόσφαιρο. Το ήθος. Όλα αυτά σας εξηγούν γιατί έγινε θρύλος του ευρωπαϊκού ποδοσφαίρου.

Ας πάμε τώρα, στις επί μέρους λεπτομέρειες, προκειμένου να καταλάβετε επακριβώς ποιος ήταν αυτός ο τύπος που... έγινε δέκα βιογραφίες, άπειρα ντοκιμαντέρ και δυο ταινίες. Η τελευταία, το "I believe in miracles" έκανε avant premiere στις 13/10 και θα "βγει" στις κινηματογραφικές αίθουσες της Μεγάλης Βρετανίας, σήμερα (18/10). Αφορά μαρτυρίες παικτών που συνεργάστηκαν με τον Clough στη Nottingham Forest, στην πενταετία που η ομάδα μιας μικρής πόλης έγινε back to back πρωταθλήτρια Ευρώπης. Ο γιος του, Nigel ανέλαβε να κάνει την ένωση μεταξύ των στοιχείων και όσοι παρακολούθησαν το αποτέλεσμα, κυριεύθηκαν από έντονα συναισθήματα.

Πολλά χρόνια νωρίτερα, πριν καν αποσυρθεί από το ποδόσφαιρο και γίνει ο "γεροξεκούτης" που εμφανιζόταν όπου τον καλούσαν, γιατί ήξεραν πως θα σχολιάσει τα πάντα -χωρίς "φίλτρα"- είχε αφιερώσει ημέρες από τη ζωή του, για τη δημιουργία του "The Cloughie: Η ιστορία του Brian Clough". Το πρώτο δηλαδή, ντοκιμαντέρ που τον αφορούσε. Συνολικά. Όχι μόνο σε επίπεδο καριέρας.

Το σακί με τις πατάτες που τον έκανε ισορροπημένο επιθετικό

H ιστορία ξεκίνησε από τον αριθμό 11 της οδού Valley Road, στο Grove Hill του Middlesbrough. Εκεί όπου γεννήθηκε ο Brian Howard Clough, στις 21/3 του 1935. Έζησε σε ένα από τα 1.5 εκατομμύρια σπίτια που είχε οικοδομήσει το κράτος για τους ήρωες του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Στην αυλή υπήρχαν τα λαχανικά που τάιζαν την οικογένεια και ο χώρος που έπαιζαν τα οκτώ παιδιά (Joe, Doreen, Des, Bill, Gerald, Deanna και Barry). Ήταν 9 έως το 1927, οπότε η πρωτότοκη Elizabeth πέθανε από σηψαιμία. Ήταν τεσσάρων.

Δυσκολίες υπήρχαν, αλλά εκείνος θυμάται τα παιδικά του χρόνια ως " λατρευτά, από όλες τις απόψεις. Αν υπάρχει κάποιος που νιώθει ευγνώμων για τον τρόπο που τον μεγάλωσε, που νιώθει υπερήφανος για τους γονείς του, αυτός είμαι εγώ. Ήμουν το παιδί που ήλθε από ένα μικρό κομμάτι παραδείσου". Ο πατέρας του, Joey, ήταν στρατιώτης που γύρισε με πληγές από τον πόλεμο. Όταν επέστρεψε στην πατρίδα, δούλεψε σε ζαχαροπλαστείο. Έφευγε κάθε μέρα στις 7.30 το πρωί και επέστρεφε στις 6 το απόγευμα. Η σύζυγος του, Sally είχε αναλάβει όλες τις ευθύνες του σπιτιού. Και ήταν κομματάκι αυστηρή, προκειμένου να υπάρχει τάξη.

" Το πιο σημαντικό για τη μητέρα μου, ήταν να είμαστε καθαροί", θυμάται ο Joey. " Δεν είχαμε πολλά λεφτά, αλλά αυτό δεν την απέτρεπε από το να γυαλίζουν όλα μέσα στο σπίτι και να λάμπουμε και εμείς από καθαριότητα". Κάθε παιδί είχε τρία... σετ με ρούχα. Ένα για το σχολείο, ένα για την Κυριακή και ένα για όλες τις άλλες ώρες. Ο Brian φορούσε το τελευταίο, όταν πήγαινε στο πάρκο για να παίξει cricket ή ποδόσφαιρο. Μοιραζόταν με τα αδέλφια του κάποιες δουλειές. Ήταν υπεύθυνος για να κουβαλά το σακί με τις πατάτες στο σπίτι. Όπως έλεγε αργότερα, αυτό τον βοήθησε να 'χει ισορροπία ως επιθετικός!

" Ό,τι και αν έκανα, ό,τι και αν πέτυχα, ό,τι επηρέασε τη ζωή μου, όσα χάραξαν το δρόμο -εκτός του αλκοόλ- προήλθαν από την παιδική μου ηλικία. Ενδεχομένως, ήταν η συνεχής παρουσία της μητέρα μου, που προσπαθούσε να μεγαλώσει οκτώ παιδιά, που δούλευε από το πρωί έως το βράδυ, πιο σκληρά από όσο έχω δουλέψει εγώ". Στη συνέχεια της ζωής του θα ήταν πολλοί εκείνοι που θα τον αποκαλούσαν "bighead" (αλαζόνα). Μόνο που δεν ήξεραν ότι " αποκαλούσα ο ίδιος τον εαυτό μου έτσι, για να μου θυμίζω κάτι που δεν πρέπει να γίνω, κάτι που όλοι γίνονται όταν είναι μπροστά στα φώτα της δημοσιότητας".

Έμαθε να μοιράζεται, πριν μάθει να μιλά. Κοιμόταν στο ίδιο κρεβάτι, με τρία αδέλφια του. "Όταν έφευγε ο μεγαλύτερος ή η μεγαλύτερη, μέναμε δύο σε ένα κρεβάτι και ούτω καθ' εξής. Το θετικό ήταν πως δεν κρυώναμε ποτέ". Στο πρόγραμμα της οικογενείας υπήρχε και μια εκδρομή στο Blackpool, κάθε χρόνο. Γενικά, υπήρχε πρόγραμμα " μαζί και η πλήρης συνειδητοποίηση του τι είναι σωστό και τι λάθος". Για αυτό και στην πορεία της ζωής του έδειξε μια -ακατανόητη για τους άλλους- επιμονή στο να σέβεται τους διαιτητές και να χρησιμοποιεί ένα καθαρό στιλ στο παιχνίδι.

Όλα τα αγόρια έπαιζαν ποδόσφαιρο. Εκείνος πίστευε πως είναι ο καλύτερος. " Τότε δεν ήμουν καμία ιδιοφυΐα εντός ή εκτός των αγωνιστικών χώρων. Σίγουρα δεν ήμουν ο καλύτερος. Επίσης σίγουρα, δεν ήμουν καν κοντά στο να φτάσω τον καλύτερο ή τον σταρ. Νόμισα βέβαια, πως είμαι ο καλύτερος. Κάτι που δεν πίστευαν και οι υπόλοιποι στην οικογένεια. Ποτέ δεν με επέλεγαν στις ομάδες. Ήμουν πολύ μικρόσωμος. Η ανάπτυξη μου αποτέλεσε πραγματικότητα από τα 16 έως τα 19. Το κεφάλι μου βέβαια, ήταν στο ίδιο μέγεθος από όταν ήμουν παιδί (γελάει). Αλλά.. αλήθεια σας λέω ότι δεν με επέλεγε κανείς. Ποτέ".

Αυτό που δεν είπε ήταν ότι από νωρίς είχαν διαφανεί οι δυνατότητες του και τα μεγαλύτερα παιδιά δεν τον έπαιζαν, γιατί φοβούνταν μην τους εκθέσει αυτό το αδύνατο, μικρό αγόρι. Κάθε φορά που του έδιναν μια ευκαιρία, φρόντιζαν να τον κάνουν να μετανιώσει με τον βίαιο τρόπο που τον αντιμετώπιζαν. Αλλά δεν εγκατέλειπε. Η πειθαρχία της Sally είχε πολλαπλή χρησιμότητα. Ως έφηβος, έμαθε να αμφισβητεί τα πάντα, να εναντιώνεται στα πάντα... πλην της μητέρας του. Συνήθιζε να πηγαίνει με τους φίλους του στις "κυριλέ" γειτονιές και να... παίρνουν πράγματα " από ανθρώπους που δεν τα είχαν ανάγκη, με την ελπίδα πως δεν θα τους έλειπαν" και τα έδιναν σε όσους δεν είχαν. Όταν πήγε στη Nottingham, ήταν που χαρακτήρισαν όλη αυτή τη δραστηριότητα με συγκεκριμένο τρόπο. Τον ονόμασαν "Robin Hood". Για εκείνον το "σωστό" με το "νόμιμο" δεν ήταν απαραίτητα το ίδιο πράγμα, απ' όταν ήταν παιδί.

Από ακαδημαϊκής απόψεως ήμουν αδύναμος. Για την ακρίβεια, ήμουν ντροπή. Δεν ενδιαφερόμουν για τίποτα άλλον, πέραν των αγώνων. Μπορώ να πω ότι απογοήτευσα σε αυτόν τον τομέα, την οικογένεια μου. Όλα τα άλλα παιδιά πέτυχαν, ακαδημαϊκά και όλα είχαν περάσει το Eleven-plus τεστ. Ήταν μια από τις πιο ντροπιαστικές στιγμές μου".

Στο σχολείο που πήγε, δεν είχαν εφηβική ομάδα ποδοσφαίρου. Τι είχαν; Μαθήματα ποδοσφαίρου, κάθε Τρίτη. Χωρίζονταν τα παιδάκια σε δυο ομάδες και έκαναν ό,τι έκαναν. " Πρώτη φορά μπήκα σε ομάδα στο Marton Grove, έστω όπως έγινε. Εκεί βέβαια, παίζαμε όλοι. Θα σου πω ωστόσο, ότι αυτό ήταν μιας μορφής επιτυχίας!", είχε πει. Ομολόγησε ότι είχε αφήσει λίγο τα διαβάσματα του, γιατί είχε αφοσιωθεί στο ποδόσφαιρο. Η αλήθεια είναι ότι του άρεσε το cricket περισσότερο (είχε πει μάλιστα πολύ αργότερα ότι " θα προτιμούσα να σκοράρω στο Lord's -ξακουστό γήπεδο του σπορ, στο St. John's Wood- από hat-trick στο Wembley"), αλλά τα "θέλω" του δεν συνδυάζονταν και με τα "μπορώ".

Τελείωσε το σχολείο το 1950, χωρίς κάποια ιδιαίτερη ακαδημαϊκή διάκριση. Κάτι που επίσης, τον στοίχειωνε για χρόνια. " Βάζω όλα τα μετάλλια από τα European Cup και τα πρωταθλήματα σε ένα τραπέζι και τα βλέπω. Αυτά είναι τα δικά μου άριστα", είχε εξηγήσει όταν πια είχε γίνει επιτυχημένος στη δουλειά του προπονητή. Στα 16 δούλεψε στο Imperial Chemical Industries (τότε μεγαλύτερη εταιρία παραγωγής χημικών στη Μεγάλη Βρετανία) και έπαιζε στo Marton Grove Youth Club, για να διατηρεί την επαφή με το σπορ, πριν τον πάει ο αδελφός του στην Great Broughton. Ομάδα ενός χωριού που βρισκόταν 15 μίλια μακριά από εκεί που έμεναν. Προπονήτρια ήταν η Nancy Goldborough ("έτρεχε" το τοπικό ταχυδρομείο και του θύμιζε τη μάνα του στο θέμα της πειθαρχίας). Συμπαίκτες του τέσσερα αδέλφια του.

Δεν άφησε την μια ομάδα για την άλλη. Έπαιζε και στις δυο, ενώ σύντομα θα έπαιζε και για αυτή του εργοστασίου στο οποίο δούλευε. " Έδινα έξι ματς την εβδομάδα. Ήταν εξοντωτικό. Με έπαιρνε ο ύπνος στη δουλειά και φυσικά το αφεντικό μου... εκνευριζόταν κάπως. Δεν ήξερα όμως, αν θα καταφέρω να γίνω ποδοσφαιριστής. Οπότε έπρεπε να βγάλω τα χρήματα μου". Είχε φροντίσει να κανονίσει έτσι τις βάρδιες του, ώστε να μπορεί να πηγαίνει στο Ayerosome Park και να παρακολουθεί τα ματς της λατρεμένης του ομάδας. Είχε ως είδωλο τον Wilf Mannion γιατί " έπαιζε ποδόσφαιρο σαν να χορεύει". Κάποια στιγμή, μοιράστηκαν τα ίδια αποδυτήρια. " Δεν μπορούσα να πάρω τα μάτια μου από πάνω του. Ένιωθα σαν να παρακολουθώ κάποιον που ζει στο φεγγάρι".

Χρωστά την μεταγραφή του στην Middlesbrough στον George Camsell " Ήταν διάσημος επιθετικός και εκείνος που με εντόπισε". Τον είχε ειδοποιήσει ένας φίλος του και αναγνώρισε αμέσως τις δυνατότητες του νεαρού. Τον Νοέμβριο του 1951 ο Clough πήγε στην εφηβική ομάδα της Boro. Τα πρωινά έπαιζε εκεί, τα απογεύματα στην Great Broughton. Ένιωθε όμως, ένα... κενό. Συμφώνησε λοιπόν, με την Billingham Synthonia να δώσει πέντε ματς με τη φανέλα της, από τον Απρίλιο έως τον Μάιο του 1951, για μια λίρα τον αγώνα. Μόλις έγινε 17, υπέγραψε το πρώτο επαγγελματικό συμβόλαιο, για μια λίρα την εβδομάδα. Δεν ήταν πια ερασιτέχνης. Δυο εβδομάδες μετά, κατετάγη στην αεροπορία.

Από το 1953 έως το 1955 υπηρέτησε την στρατιωτική του θητεία -στο Royal Air Force Regiment, εν συντομία RAF Regt-, όπου τον δήλωσε η μητέρα του (" γιατί δεν ήταν σίγουρη πως θα γίνω ποδοσφαιριστής"). Δούλεψε επί της μετάθεσης του στην πόλη του -για να μπορεί και να παίζει ποδόσφαιρο-, αλλά την "έκοψε" ο αρχικελευστής. Τον χρειαζόταν στην ομάδα του σώματος. Την περίοδο που ήταν αεροπόρος, γνώρισε και τις γυναίκες. Η πρώτη επαφή -όπως αναφέρει στην αυτοβιογραφία του- έγινε έπειτα από παιχνίδι στην Ουαλία. Η παρέα του είχε πάει να χορέψει, εκείνος έμεινε μόνος στο τραπέζι, τον πλησίασε " ένα μελαχρινό, όμορφο κορίτσι, άρπαξε το χέρι μου και με πήγε για χορό. Ήταν περισσότερο διαταγή, παρά ερώτηση". Όταν τελείωσε η μουσική " εκείνη εξαφανίστηκε". Θα την έβλεπε την επόμενη φορά που πήγε στην περιοχή και έως το τέλος της θητείας του θα είχε... τακτοποιηθεί.

Είχε οριοθετήσει την άφιξη του στο γήπεδο του Ayresome Park -όταν έγινε πολίτης-, ως την αρχή των πάντων. " Εδώ ξεκίνησαν όλα όχι μόνο σε ό,τι αφορά το ποδόσφαιρο, αλλά όλες τις οπτικές της ζωής. Έχω τόσες αναμνήσεις που θέλω τρεις ώρες να στις πω'. Η αρχή ήταν εφιαλτική. Ήταν η πέμπτη επιλογή της ομάδας σε επιθετικό." Ένιωσα αδικημένος" και δεν το έκρυψε. Ακολούθησε η απόρριψη ενός εν δυνάμει πεθερού (" Είχα γνωρίσει μια κοπέλα από την καλή περιοχή της πόλης και όταν πήγα στο σπίτι της, ο πατέρας της μου είπε πως δεν είμαι ο κατάλληλος"), που έγινε το καύσιμο του. Πείσμωσε και αποφάσισε να πετύχει. Βοήθησε και ο Peter Taylor, γκολκίπερ που αφίχθη στην ομάδα το 1955 και... τον υιοθέτησε.

Ο Taylor τον προσέγγισε, με την ατάκα " δεν ξέρω τι πάει λάθος με αυτήν την ομάδα, αλλά είσαι καλύτερος από όλους". Ο Clough -ο οποίος ακόμα ζούσε με την οικογένεια του- είχε ακούσει αυτό που χρειαζόταν. Για πρώτη φορά ένιωσε ότι δεν είναι τρελός. Πως και άλλοι έβλεπαν ότι μπορεί να τα καταφέρει. Ο Taylor είχε εντυπωσιαστεί από τη δυνατότητα του μικρού να "βγάζει" τη σωστή δύναμη στα σουτ, στο σωστό timing και η τεράστια ψυχραιμία του, προ του γκολ. Έγινε αυτός που δίδαξε στον πρωταγωνιστή της ιστορίας μας, τη σημασία της παιδείας, που τον βοήθησε να αναπτύξει το πνεύμα του και πολιτική άποψη (" έρχεται από την καρδιά ο σοσιαλισμός. Είμαι τυχερός που έχω ό,τι έχω. Έβγαλα κάποια λεφτά, έχω αυτοκίνητο, ένα ωραίο σπίτι. Και δεν βλέπω κανέναν λόγο για τον οποίον αυτά είναι πράγματα που δεν θα έπρεπε να έχουν όλοι. Έχω συναντήσει ανθρώπους που τα 'χουν πάει καλά στη ζωή τους και πιστεύουν ότι δεν αξίζουν όλοι τα υλικά αγαθά. Δεν συμφωνώ. Μάλιστα, πιστεύω ακριβώς το αντίθετο: όλοι πρέπει να 'χουν τις ίδιες ευκαιρίες"), όπως τον βοήθησε να εξελίξει το παιχνίδι του.

Όπως έβρισκε τον εαυτό του (γενικότερα, αλλά και μέσα στην ομάδα), ο Clough δημιούργησε τη φήμη του σκόρερ: μέτρησε 204 γκολ, σε 222 παιχνίδια ή αν προτιμάτε +40 γκολ σε τέσσερις διαδοχικές σεζόν. Παρεμπιπτόντως, κάπου εκεί ο πατέρας που τον είχε απορρίψει, τον ενημέρωσε -μέσω επιστολής- ότι διατίθεται να του δώσει άλλη μια ευκαιρία και πως ήταν ευπρόσδεκτος στο σπίτι της οικογενείας. Ούτε καν απάντησε.

Όταν γνώρισε την Barbara

Η μητέρα του ήταν φαν του αθλήματος, στο σημείο που φώναζε από το παράθυρο του σπιτιού για να ενθαρρύνει τους εργάτες που έπαιζαν εκεί κοντά. Η Barbara, μετέπειτα σύζυγος του Claugh θυμάται να κάθεται δίπλα στην πεθερά της, χωρίς να ξέρει ποια είναι. " Κλωτσούσε κάθε μπάλα που ερχόταν στο μέρος της. Σκεφτόμουν "τι περίεργο;". Μια μέρα, η μπάλα έπεσε πάνω της, μετά το σουτ της Sally που απολογήθηκε. Λίγες ημέρες μετά, θα συστήνονταν επισήμως.

" Όταν έπαιζα στην Boro, συνήθιζα να περπατώ από το γήπεδο προς το σπίτι, μέσω του πάρκου. Υπήρχε μια καφετέρια, στη γωνία του δρόμου, το Rea's cafe, όπου συνηθίζαμε να πηγαίνουμε μετά τις προπονήσεις, για ένα milk shake ή ένα παγωτό ή ό,τι άλλο άντεχαν τα οικονομικά μας. Εκεί ήταν που γνώρισα την Barbara. Ήταν ό,τι καλύτερο συνέβη ποτέ στη ζωή μου". Παντρεύτηκαν στις 4 Απριλίου του 1959 και απέκτησαν τρία παιδιά. Μέχρι βέβαια, να την πλησιάσει για πρώτη φορά "μου πήρε κάποιο χρόνο. Δεν είχα το κουράγιο. Ώσπου μια μέρα, με ένα milk shake φράουλα ανά χείρας πήγα και της συστήθηκα. Μετά την κέρασα έναν καφέ". Εκείνη σχολίασε ότι " ο πατέρας μου τον γνώριζε, καθώς δεν είχε χάσει ματς στο Ayresome Park. Είχε φροντίσει να τον μάθω και εγώ, με όσα μου έλεγε για εκείνον τον επιθετικό που σκόραρε τα τόσα γκολ. Όταν λοιπόν, του είπα πως βγαίνω με τον Brian, με ρώτησε "είναι ο νεαρός που βλέπω να σκοράρει κάθε εβδομάδα;". Του είπα "ναι" και το χαμόγελο έφτασε στα αυτιά του. Τότε ακούστηκε η μητέρα μου να λέει "μα καλά, ποδοσφαιριστή βρήκες;".

Οι συμπαίκτες μου είχαν ζητήσει να μην είμαι εγώ ο αρχηγός

Ενόσω δημιουργούσε εικόνες και όνομα, είχε και τα θέματα του. Ζητούσε διαρκώς να τον δώσουν σε άλλη ομάδα, γιατί δεν άντεχε κάποιους συμπαίκτες του -δεν έπαιζαν άμυνα. Μετά το 6-6 με την Charlton Athletic τους ρώτησε "πόσα ακόμα γκολ πρέπει να βάλω, για να νικήσουμε;". Σε συνέντευξη του, αποκάλυψε πως κάποιοι από τους συμπαίκτες του στοιχηματίζουν στα ματς της ομάδας τους και για αυτό χάνουν τα άχαστα. Σημειωτέον, ήταν ο αρχηγός, ιδιότητα που οι συμπαίκτες του ζήτησαν να του αφαιρεθεί. Μετά απαίτησαν και να φύγει. Κάπως έτσι τον Ιούλιο του 1961 η Middlesbrough τον έστειλε στη Sunderland, για 55.000 λίρες. Πολλές δεκαετίες μετά, θα έλεγε " τότε νόμισα πως ήμουν πολύ καλύτερος παίκτης από ό,τι πραγματικά ήμουν. Μια σεζόν τερματίσαμε πέμπτοι και είχαμε βάλει 97 γκολ. Πίστεψα πως την επομένη έπρεπε να προκριθούμε. Τους το έλεγα κάθε μέρα", με ό,τι συνεπάγεται αυτό.

Οι άνθρωποι της Middlesbrough χρειάστηκαν πολλά χρόνια για να τον συγχωρήσουν που πήγε στη Sunderland. Την πραγματική... εχθρό. Εκείνος πέρασε περίφημα. Εκεί γεννήθηκε το πρώτο του παιδί. " Αυτή η τριετία ήταν η πιο ευτυχής στη ζωή μου. Ο κόσμος της Sunderland ήταν απίστευτος". Την πρώτη σεζόν σκόραρε 63 φορές, σε 74 ματς. Την αγωνιστική περίοδο 1962-63 είχε 24 γκολ έως τον Δεκέμβριο και η ομάδα του ήταν φαβορί για την πρόκριση. Το ματς με την Bury, στο Roker Park (26/12), διεξήχθη υπό βροχόπτωση και υπήρχε πάγος παντού. " Ήταν η πιο λυπηρή μέρα της καριέρας μου".

Τον κυνηγούσε ένας αμυντικός στη μεγάλη περιοχή, βγήκε ο γκολκίπερ ψηλά (" τότε δεν έβγαιναν γρήγορα. Ήταν αργοί"), πήγε προς το μέρος, επιχείρησε μια προσπάθεια, συγκρούστηκαν και " αυτό ήταν". Έμεινε στο έδαφος για ώρα. " Ο φυσικοθεραπευτής επιχείρησε να μου βγάλει τα παπούτσια, αλλά κάποιος του είπε να μην το κάνει. Μου είπε πως ενδεχομένως να επιστρέψω. Έτσι μιλούσαν τότε. Χωρίς να σκεφτούν. Βλέπεις, δεν γύρισα". Είχε διαλύσει το γόνατο, κατά τρόπο που τότε τελείωναν καριέρες. Για 18 μήνες προσπαθούσε να επιστρέψει. Τα κατάφερε όταν η ομάδα ήταν στην πρώτη κατηγορία. " Ήταν η μόνη φορά που έπαιξα στην πρώτη κατηγορία", θυμάται. Αγωνίστηκε σε τρία ματς. Μετά, κατάλαβε πως δεν μπορούσε να συνεχίσει να ζει ως ποδοσφαιριστής. Ανακοίνωσε πως αποσύρεται από την ενεργό δράση. Ήταν 29 -είχε ζήσει και δυο συμμετοχές στην εθνική. Δεν σκέφτηκε πολύ για το "μετά". Όπως είπε, το ποδόσφαιρο ήταν το μόνο που ήξερε.

Το πρώτο... πραξικόπημα σε διοικητικό συμβούλιο

Τον Οκτώβριο του 1965, η Hartlepools United FC (το "s" έφυγε το 1968) του έδωσε την πρώτη του δουλειά, ως προπονητή -μετά ένα μικρό πέρασμα από την εφηβική ομάδα της Sutherland. Ήταν ομάδα της τέταρτης κατηγορίας. Για την ακρίβεια, βρισκόταν εκεί 10 χρόνια. " Αυτά που θεωρούν σκληρή δουλειά οι προπονητές, δεν είναι σκληρή δουλειά για εμένα. Η πειθαρχία, η εκτίμηση του υλικού, οι προπονήσεις, το κοουτσάρισμα... Όλα αυτά δεν είναι προβλήματα", είχε πει στην παρουσίαση του.

Χρόνια μετά θα συμπλήρωνε " ο μεγαλύτερος φόβος ήταν πως δεν θα έχω δουλειά. Μετά την αποχώρηση μου από τα γήπεδα, ξεκουραζόμουν. Ήταν η πρώτη φορά στην ενήλικη ζωή μου, που δεν δούλευα. Επιπροσθέτως, η σύζυγος μου ήταν έγκυος. Διαπίστωσα πως δεν μπορώ να κάνω πολλά, εκτός του ποδοσφαίρου. Οπότε, όταν προέκυψε η πρόταση της Hartlepools ήμουν εκστασιασμένος". Η πρώτη αντίδραση, βέβαια στους εκπροσώπους του συλλόγου που τον είχαν προσεγγίσει ήταν " δεν μου αρέσει το μέρος, αλλά... έρχομαι". Τι εννοούσε κατά βάθος; "Αν έλεγες "ευκαιρία" την Hartelpools, προσέβαλες τις ευκαιρίες! Χρειαζόμουν τη δουλειά, τα λεφτά και το μέλλον".

Τότε ήταν που η σχέση του με τον Peter Taylor άνθησε, σε ένα άλλο επίπεδο. Γιατί κάθισε δίπλα του, ως συνεργάτης του, αφήνοντας την καρέκλα του πρώτου προπονητή στην Burton Albion. " Τον χρειαζόμουν, για τις γνώσεις του, ως... συνέταιρο. Η δική του φιλοδοξία να γίνει προπονητής ήταν λίγο μεγαλύτερη από τη δική μου. Εγώ ήλπιζα να παίξω για άλλα 3-4 χρόνια, την περίοδο που εκείνος είχε εμμονή με το να γίνει τεχνικός. Όταν λοιπόν, με κάλεσε η Hartelpools, του είπα "θα πάω εκεί, θες να έλθεις;". Συναντηθήκαμε στο York, όπου δεν προσπάθησα να τον πείσω με λόγια. Απλά του έδειξα κάποιες σημειώσεις. Για την ακρίβεια, 200 σημειώσεις".

Στα 30 του, ο Clough ήταν ο μικρότερος σε ηλικία προπονητής της κατηγορίας. " Δεν ήμουν μόνος. Η δουλειά που για 30-40 χρόνια θεωρείτο ότι ανήκει σε έναν, έγινε δουλειά δυο ανθρώπων, καθώς ανακαλύψαμε από πολύ νωρίς με τον Peter ότι για να είμαστε αποτελεσματικοί, πρέπει να δουλέψουμε μαζί. Κάτι που βλέπετε παντού, τα τελευταία 30-40 χρόνια. Ήταν εξαιρετική συνεργασία. Έβλεπε τι πρέπει να γίνει, μια μέρα πριν το συνειδητοποιήσω εγώ. Είχε μοναδική ικανότητα στο να υπογράφει παίκτες. Δεν συνήθιζε να βλέπει ματς, με αυτούς που θέλαμε.. Έβλεπε τους ίδιους, τους έπειθε και μετά μου τηλεφωνούσε για να πάω στην υπογραφή των συμβολαίων. Ήταν τόσο καλός. Στο ποδόσφαιρο, εκείνος που διαλέγει έναν παίκτη έρχεται πρώτος και όλες οι μαλ... έρχονται μετά".

Έως τότε δεν είχε δίπλωμα αυτοκινήτου. "Έβγαλε" για να μπορεί να διευκολύνει τις μετακινήσεις τις ομάδας. Τα απογεύματα έκανε βόλτες από τις pubs για να μαζέψει χρήματα, ώστε να μπορεί να λειτουργεί ο σύλλογος. Ο πρόεδρος Ernest Ord δεν... ένιωσε και τον Νοέμβριο του 1966 πρόσθεσε άλλη μια σημείωση στην ατελείωτη λίστα με τα mind games στα οποία επέβαλε τους συνεργάτες του, ανακοινώνοντας στο τεχνικό δίδυμο πως απολύεται. Έγινε "πραξικόπημα" εντός του συλλόγου, που οδήγησε στην παραίτηση του Ord! Ήταν η πρώτη φορά που ο Clough έγινε πρωταγωνιστής σε διχασμό διοικούντων. Δεν ήταν η τελευταία. " Η ιστορία της ζωής μου. Τέλος πάντων, ο πρόεδρος δεν με ήθελε. Για την ακρίβεια, με έδιωξε. Με πήρε τηλέφωνο ένα από τα μέλη και μου είπε "σε χρειαζόμαστε εδώ. Δεν πας πουθενά". Περίμενα για 48 ώρες" και δικαιώθηκε.

Η ομάδα τερμάτισε στην 8η θέση, το 1967, με το ρόστερ να αφορά και δυο παίκτες, με τους οποίους θα παρέμενε "δεμένος" ο προπονητής στο μέλλον: τον Les Green (τερματοφύλακας της Derby, το 1969 οπότε προβιβάστηκε) και τον John McGovern (16 χρόνων τότε, που φόρεσε τη φανέλα της Derby County, της Leeds United και της Nottingham Forest, κερδίζοντας διάφορες διακρίσεις στην πορεία). Ο Len Shackleton (πρώην διεθνής επιθετικός) έβγαζε μεροκάματο ως δημοσιογράφος και είχε δει τη δυναμική των Clough και Τaylor. Όταν λοιπόν, η Derby County αναζητούσε προπονητή, εκείνος... έριξε την ιδέα στον πρόεδρο Sam Longson να δοκιμάσει αυτή τη λύση. Σημειωτέον, το 1970 η Hartelpool κέρδισε την πρώτη της άνοδο.

Άλλαξε 11 παίκτες, το γραμματέα... έως τις κυρίες που σέρβιραν τσάι

Πήρε τη Derby County στη δεύτερη τη τάξει κατηγορία και την έκανε πρωταθλήτρια, αλλά και μέλος της ελίτ, καθώς "μπήκε" στην τετράδα -η καλύτερη θέση της 20ετιας-, αλλά δεν απήλαυσε τη συμμετοχή σε ευρωπαϊκή διοργάνωση, λόγω οικονομικών ατασθαλιών (ο σύλλογος έκρυβε χρήματα, όχι με επιτυχία και "έφαγε" και πρόστιμο 10.000 λίρες). Η περιπέτεια της Derby ξεκίνησε με τον τερματισμό σε μια θέση κάτω από εκείνη του προηγούμενου χρόνου. Εκείνος δεν δικαιολογήθηκε για κάτι. Απλά είπε πως " φέτος οικοδομούμε". Κράτησε μόνο 4 παίκτες, πήρε 11, ενώ έκανε αλλαγές και στα γραφεία του συλλόγου. Έδιωξε ας πούμε, τον γενικό γραμματέα και δυο κυρίες που σέρβιραν τσάι " γιατί συνελήφθησαν να χαμογελούν έπειτα από ήττα της ομάδας". Άρχισε να γίνεται γνωστός ως "σκληρός, αλλά δίκαιος προπονητής", που δεν δεχόταν τις "βρομιές" στον αγωνιστικό χώρο και είχε τον τρόπο του να εξελίσσει ένα παιχνίδι, με τρόπο που ωφελούσε την ομάδα του.

Από τις πρώτες επιλογές του διδύμου, στη νέα τους ομάδα ήταν ο David MacKay " ένας φοβερός ηγέτης, ένας εμπνευσμένος ποδοσφαιριστής και ο θεμέλιος λίθος για όσα ακολούθησαν. Ήταν φοβερά ανταγωνιστικός τύπος που δεν ήθελε να χάνει. Δεν το ήξερε, αλλά έκανε και τη δουλειά μου! Ήταν ο καλύτερος της λίγκας, τότε. Καλύτερος από τον Bobby Moore, τον οποίον προσπάθησα να υπογράψω αργότερα. Όταν ο David είχε τελειώσει".

Την αγωνιστική περίοδο 1970-71 έφτασε στην 9η θέση, ενώ από τον Φλεβάρη είχε στην ομάδα τον Colin Todd. Του είχε δώσει τα περισσότερα χρήματα που είχε πάρει έως τότε παίκτης της λίγκας: 175.000 λίρες. Η μεταγραφή ανακοινώθηκε ανήμερα της δήλωσης του " δεν ενδιαφερόμαστε για τον Todd". Ένα χρόνο μετά, η Derby ήταν στους διεκδικητές του τίτλου και κάθισε στην κορυφή της βαθμολογίας, μετά το 1-0 επί της Liverpool, στον τελευταίο της αγώνα. Η Leeds και η Liverpool μπορούσαν να κάνουν τη ρελάνς, καθώς έδιναν τα τελευταία δικά τους ματς με μια εβδομάδα καθυστέρηση. Με νίκη θα έβαζαν από κάτω τη Derby. Αλλά η μεν έχασε από Wolves και η δε έφερε ισοπαλία με την Arsenal, το goal average ευνόησε την Derby County, εξ ου και αναδείχθηκε πρωταθλήτρια, για πρώτη φορά στην 88χρονη ιστορία της!

Ο όρκος που έδωσε στη νεκρή μητέρα του

Αν έγινε πάρτι; Μπα. Οι παίκτες ήταν στη Μαγιόρκα με τον Taylor και ο Clough σε τουριστικό θέρετρο της Μεγάλης Βρετανίας, τους υπερήλικες γονείς του. Ήταν το τελευταίο οικογενειακό ταξίδι, καθώς ένα χρόνο μετά η μητέρα του πέθανε από καρκίνο -τα πρώτα συμπτώματα είχαν εμφανιστεί όταν ήταν όλοι μαζί, στα Isles of Scilly. Ο αδελφός του, Joe ήταν αυτός που τον ενημέρωσε, δια τηλεφώνου. Η Sally είχε "φύγει" ανήμερα των δικών του 38ων γενεθλίων (το 1973). Ένα μήνα μετά, ένιωσε να 'χει σιχαθεί τα πάντα. Μεσολάβησε αυτό που θεώρησε ως "απάτη της Juventus", στον ημιτελικό του ευρωπαϊκού. Το πρώτο ματς διεξήχθη στο Τορίνο και οι Ιταλοί επικράτησαν 3-1. Ο Clough αρνήθηκε να μιλήσει στους Ιταλούς δημοσιογράφους, διότι " είναι κλέφτες μπάσταρδοι", για να συνεχίσει με την αμφισβήτηση της εμπλοκής τους στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Είχε δει και εκείνος τον αναπληρωματικό των Ιταλών, Helmut Haller να συνοδεύει τον διαιτητή, Gerhard Schulenburg στα αποδυτήρια -στο ημίχρονο." Υπήρχαν στοιχεία ότι είχαν πληρώσει τον ρεφ από τη Δυτική Γερμανία", ξεκαθάρισε λίγο πριν το 2000, σε μια μακρά συνέντευξη. Ορκίστηκε στη ψυχή της μάνας του, να πάρει το ευρωπαϊκό κύπελλο -για εκείνη. Άσκησε δριμεία κριτική στον διαιτητή -κάτι που απέφευγε, ως φύσει και θέσει, αντίθετος. Ένιωσε πως πέραν της ομάδας του, είχαν "κλέψει" και τη μητέρα του. Για την ιστορία, το δεύτερο παιχνίδι έληξε 0-0. Η ομάδα του είχε αποκλειστεί και εκείνος ήταν προ της εξόδου.

Αν ο Χίτλερ καθόταν ένα λεπτό και σκεφτόταν αν κάνει κάτι λάθος, δεν θα ήμασταν εδώ που είμαστε σήμερα

Η αλήθεια είναι πως η σεζόν 1972-73 δεν ξεκίνησε με τους καλύτερους οιωνούς, μολονότι η Derby County ήταν με το στέμμα στο κεφάλι. Ο σύλλογος είχε προγραμματίσει ταξίδι για φιλικά στην Ολλανδία και στη Δυτική Γερμανία. Ο Clough ζήτησε να πάρει μαζί του την οικογένεια του, τα αφεντικά του είπαν ότι "πάμε για δουλειά, όχι για διακοπές" και εκείνος αρνήθηκε το ταξίδι! Επισήμως, είπε πως έπρεπε να μείνει πίσω για να ολοκληρώσει τις μεταγραφές. Δεν βοήθησε το γεγονός ότι... έθεσε εαυτόν εκτός, την παραμονή της αναχώρησης.

Αργότερα, σε ένα παιχνίδι στην Ισπανία, καθόταν και κοιτούσε (με το αίσθημα της ολοκλήρωσης) τους παίκτες του να τρέχουν σε μια παραλία. Τον πλησίασε ένας συνεργάτης του και τον άκουσε να λέει "ε ίμαι πολύ ευχαριστημένος από τη ζωή μου. Την περισσότερη ώρα σκέφτομαι πως όλα κρέμονται από ένα σκοινί. Θέλω να 'χω δίκιο και τις περισσότερος φορές πιστεύω ότι έχω δίκιο. Αλλά δεν είμαι αλάθητος. Διαρκώς αμφισβητώ τον εαυτό μου, ως προς την ικανότητα μου να κοουτσάρω. Μόνο οι μάγκες δεν αμφισβητούν τον εαυτό τους, όταν κάτι δεν πάει καλά. Αν ο Χίτλερ καθόταν και σκεφτόταν για ένα λεπτό αν κάνει κάτι λάθος, δεν θα ήμασταν εδώ που είμαστε σήμερα". Όχι αυτή τη φορά δεν πρόσθεσε κάτι του τύπου " αν ήμουν εγώ στη θέση του, η Γερμανία θα είχε νικήσει τον Παγκόσμιο Πόλεμο", όπως είχε κάνει κάποια χρόνια νωρίτερα, όταν στο " η Ρώμη δεν χτίστηκε σε μια μέρα" πρόσθεσε το " βέβαια, δεν έκανα εγώ τη δουλειά"..

Το βέβαιο ήταν πως κάτι δεν πήγαινε καλά και όταν αποφάσισε να υπογράψει τον David Nish, από την Leicester City κατ' αρχάς δημιούργησε νέο ρεκόρ (225.000 λίρες), δευτερευόντως... παρέλειψε να ενημερώσει σχετικά το διοικητικό συμβούλιο. Που έγινε έξαλλο. Οι ιθύνοντες του ανακοίνωσαν ότι στο εξής θα ξεχνούσε αυτά που ήξερε, θα αγόραζε σε πολύ χαμηλότερες στιγμές. Δυο εβδομάδες μετά, ο Clough έκρινε πως ήταν η καταλληλότερη στιγμή να επιτεθεί -φραστικά- στους φιλάθλους, λέγοντας " άρχισαν να τραγουδούν για εμάς, όταν ήμασταν ένα βήμα από τον τίτλο. Θέλω να τους ακούω ακόμα και όταν χάνουμε. Αλλιώς είναι ελεεινοί".

Στην ίδια συνέντευξη, ενημέρωσε πως διαφωνεί με τον τρόπο που λειτουργεί ο σύλλογος (την επομένη, ο πρόεδρος Sam Longson ζήτησε συγγνώμη από τον κόσμο και διαχώρισε τη θέση του Clough από εκείνη του ΔΣ) και έβαλε εναντίον των ανθρώπων της FA, τονίζοντας πως " αυτοί που αποφασίζουν για τους κανονισμούς, είναι μέλη συλλόγων και άρα έχουν έννομο συμφέρον". Αυτό που δεν ξέρετε είναι ότι γνώριζε πως ο δικός του πρόεδρος, ενδιαφερόταν να εμπλακεί. Ένα μήνα μετά, τον Σεπτέμβριο του 1973, ταξίδεψε για το Upton Park, για να προσφέρει στον Bobby Moore και τον Trevor Booking 400.000 λίρες. Ο προπονητής της West Ham, Ron Greenwood τον ενημέρωσε πως η ομάδα του δεν πουλά "αλλά θα ενημερώσω το ΔΣ" πρόσθεσε. Σημείωση: ο Clough δεν είχε ενημερώσει το δικό του ΔΣ. Ούτε για το ταξίδι, μηδέ για την προσφορά.

Ήταν δίκαιο να με αποκαλούν υπερόπτη, αλλά...

Ο Longson τα μάζεψε όλα τα παραπτώματα και απαίτησε ο Clough να σταματήσει να γράφει άρθρα σε εφημερίδες, όπως και να εμφανίζεται σε τηλεοπτικές εκπομπές (όταν ανέλαβε, το ίδιο συμβούλιο τον ενθάρρυνε να εμφανίζεται παντού). Σε μια από αυτές, είχε χαρακτηρίσει τον Πολωνό τερματοφύλακα, Jan Tomaszewski " κλόουν με γάντια", πριν το κρίσιμο προκριματικό ματς με την Αγγλία, στο Wembley. Ο Πολωνός αναδείχθηκε σε ήρωας. Δημοσιογράφος τότε, είπε στον Clough " τον είπες κλόουν, αλλά έσωσε την ομάδα του" και εκείνος είχε απαντήσει "θα τον ήθελες στην ομάδα σου, κάθε εβδομάδα;". Αλλά γιατί τον είπε κλόουν; " Επειδή ήταν τεράστιος".

Τότε άρχισε να αυξάνεται κατακόρυφα ο αριθμός των ανθρώπων που τον έλεγε "υπερόπτη". " Πιστεύω ότι είναι δίκαιος ως χαρακτηρισμός", είχε σχολιάσει, πριν συμπληρώσει "ό πως δίκαιο είναι να λέω ότι δούλεψα για αυτούς πολύ σκληρά, ώστε να φτάσουν εκεί που είναι τώρα". Επί τη ευκαιρία, είπε και ότι " δεν είναι ιδιαίτερα σωστό να αλλάζεις τους κανόνες, ανάλογα με το τι σε εξυπηρετεί. Ό,τι απαγορεύουν σε άλλους, το θέλουν για τον εαυτό τους οι άνθρωποι που διοικούν το σύλλογο".

Τον Οκτώβριο του 1973 και ενώ η Derby δεν είχε καταφέρει να κρατήσει τον τίτλο του πρωταθλητή, η σχέση του με τους διοικούντες έφτασε στο και μη παρέκει. Έξι εβδομάδες αφότου είχε υπογράψει τετραετή επέκταση (για 90.000 λίρες), μετά το 1-0 επί της Manchester United στο Old Trafford, ένας εκ των ιθυνόντων αμφισβήτησε το ρόλο του Taylor. Αυτό ήταν το κερασάκι στην τούρτα για τον Clough. Πρώτα είπε " μπορείτε να βάλετε το συμβόλαιο στον κ... σας" και έπειτα υπέβαλε την παραίτηση του -όπως και ο Taylor-, για να ακολουθήσει διαμαρτυρία των παικτών εναντίον του ΔΣ (έκαναν απεργία), με το λαό να απαιτεί από όλα τα μέλη της διοίκησης να παραιτηθούν. Στο πρόγραμμα υπήρξαν και πορείες στο κέντρο της πόλης, αλλά η απόφαση δεν άλλαξε, με το σταφ των δυο πρωταγωνιστών να τους ακολουθεί στην έξοδο. Τριάντα επτά χρόνια μετά, στήθηκε άγαλμα και των δύο (ύψους 9 μέτρων) έξω από το Pride Park Stadium.

Οι 44 καταστροφικές ημέρες στη Leeds -που έγιναν ταινία

Οι συνεργάτες ανέλαβαν την Brighton & Hove Albion (" πήρα χρήματα, για να πάω εκεί"), μέτρησαν 12 νίκες σε 32 ματς στους εννέα μήνες που έμειναν και μετά οι δρόμοι χώρισαν. Ο Clough χαρακτήρισε εκείνη τη διοίκηση, την καλύτερη που είχε συνεργαστεί ποτέ, πριν προχωρήσει στο επόμενο κεφάλαιο της ζωής του. Οποία έκπληξη. Ήταν η Leeds United, που είχε μείνει χωρίς προπονητή μετά την απόφαση του Don Revie να αφοσιωθεί στην Εθνική Αγγλίας. Ο Taylor δεν ακολούθησε. Αυτονομήθηκε. Έμεινε στην Brighton. Η σχέση τους είχε χάσει κάτι. Ένας από τους λόγους ήταν πως ο Taylor έμαθε από τρίτους για τις αυξήσεις που έπαιρνε ο φίλος του, στα χρόνια τους στη Derby -ενώ εκείνος έμενε στα ίδια. Επίσης, είχε ενοχληθεί με τα χρήματα που "έβγαζε" ο φίλος του από τις τηλεοπτικές του εμφανίσεις. Εκνευρισμένος, είχε αποδεχθεί τη θέση του βοηθού προπονητή στη Manchester United, το 1972, που δεν έγινε ποτέ πραγματικότητα γιατί την "μπλόκαρε" ο Matt Busby.

Γιατί όμως, ήταν έκπληξη που ο Clough πήγε στη Leeds; Επί τρία χρόνια είχε σούρει τα εξ αμάξης στον Revie και τη Leeds. Μια από πιο χαρακτηριστικές ατάκες ήταν " ο τρόπος που παίζουν είναι βρώμικος και πονηρός, αφού "κλέβουν". Μια άλλη ήταν το " ρίξτε τη Leeds στη δεύτερη κατηγορία, ως τιμωρία για τα πειθαρχικά παραπτώματα" και μια τρίτη το " πάρτε τους όλα τα μετάλλια, γιατί τα "έκλεψαν". Όταν συμφώνησε είπε πως "ε ίναι η καλύτερη δουλειά στη χώρα. θέλω να γευτώ ξανά το ευρωπαϊκό ποδόσφαιρο και ποιος θα μου δώσει καλύτερη ευκαιρία από αυτήν την ομάδα;", που ήταν και οι πρωταθλητές. Οι παίκτες βέβαια, θυμούνταν τι είχε πει κατά καιρούς και δεν τον συμπαθούσαν ιδιαίτερα. " Δεν μπορώ να τους κατηγορήσω", είχε σχολιάσει. Πέραν του ότι του έδειχναν ότι τον αντιπαθούν, δεν ακολουθούσαν τις εντολές του στα παιχνίδια και αποκαλούσαν ως "αφεντικό", τον προηγούμενο προπονητή.

Νόμισε πως μπορούσε να το διαχειριστεί. Δεν τα κατάφερε. " Δεν τους ήξερα τους αθλητές προσωπικά. Σκεφτόμουν μόνο αυτά που μπορούσαμε να επιτύχουμε, αλλά όταν δεν είναι στο πλευρό σου οι παίκτες, δεν έχεις τύχη", κατέληξε. Οι διοικούντες αποφάσισαν πως θα ήταν χρήσιμο να διαλύσουν τη συνεργασία, στις 12/9 του 1974. Είχε υπογράψει τετραετές. Πήρε ως αποζημίωση 98.000 λίρες -ποσό τεράστιο για την εποχή- και μια μπλε Mercedes. " Το καλό της υπόθεσης ήταν ότι για πρώτη φορά στη ζωή μου, αισθάνθηκα ασφαλής, από οικονομικής απόψεως".

Αυτή, η μικρή ιστορία, έγινε ταινία με τον τίτλο The Damned Utd. που προβλήθηκε το 2009 στις κινηματογραφικές αίθουσες. Ό,τι και αν έκαναν οι παραγωγοί, δεν κατάφεραν να εξασφαλίσουν τη συνεργασία της οικογενείας. Μετά την προβολή, υπήρξε και διαμαρτυρία.

Ενόσω ήταν άνεργος (πάλι), ταξίδευε σε όλη τη χώρα, για να εμφανιστεί σε τηλεοπτικές εκπομπές. Είχαν προκύψει και πολλοί που τον μιμούνταν. Γενικά, "πουλούσε". Στη showbiz, γιατί οι ομάδες ήταν προβληματισμένες με το αν έπρεπε να τον προσεγγίσουν ή όχι. " Πίστευαν πως όπου και αν πάω, θα θέλω να κλέψω την παράσταση". H Nottingham Forest πήρε το ρίσκο. Δεν είχε κάτι να χάσει. Ούτως ή άλλως για την κοινή γνώμη της Μεγάλης Βρετανίας, ήταν μια ομάδα που δεν ανταποκρινόταν στις προσδοκίες -μολονότι είχε πάρει δυο κύπελλα. Οπότε... γιατί όχι; Το "γιατί όχι;" έγινε back to back στην Ευρώπη, τέσσερα χρόνια μετά την άνοδο της ομάδας από τη δεύτερη κατηγορία! Το Nottinghnam, πόλη 300.000 κατοίκων έζησε ό,τι ονειρεύεται να ζήσει κάθε πόλη που έχει ποδοσφαιρική ομάδα, το όνειρο της διάκρισης, ακόμα και όταν όλα δείχνουν να μην ευνοούν την ελπίδα.

Ανακοινώθηκε στις 6/1 του 1975, ως αντικαταστάτης του Allan Brown. Εξήγησε πως " και αυτή η δουλειά "γεννήθηκε" από την απελπισία. Εκείνοι που ήταν διστακτικοί ως προς το να με προσλάβουν, το έκαναν, όταν απελπίστηκαν. Έτσι βρήκα τις περισσότερες δουλειές μου". Δεν είχε κάτι να χάσει, οπότε τα βρήκαν. Στο δελτίο Τύπου δεν υπήρχε κουβέντα για τον Taylor. " Δεν ήταν εύκολο να τον πείσω να με ακολουθήσει. Του άρεσε το Brighton, να είναι κοντά στη θάλασσα, σε μια πόλη που περνούσε πολύ ωραία με την οικογένεια του, πήρε και περισσότερα λεφτά για να μείνει και του άρεσε να είναι πρώτος προπονητής". Την πρώτη σεζόν λοιπόν, ήταν μόνος στη Forest και σε... solo καριέρα, η ομάδα "έκλεισε" την αγωνιστική περίοδο 1975-76, ως 8η. Έκανε το ντεμπούτο του, σε ματς για τον τρίτο γύρο του εγχώριο κυπέλλου, εναντίον της Tottenham Hotspur -πέντε φορές κυπελλούχου. Με γκολ του Neil Martin, η νέα του παρέα νίκησε 1-0.

Το καλοκαίρι του 1976 ο Taylor πήγε κοντά του -είχε χάσει στις λεπτομέρειες την άνοδο στη δεύτερη κατηγορία με την Brighton. Και όλα άλλαξαν, άρδην προς το καλύτερο. Πόσο; Οι "Tricky Trees" προβιβάστηκαν στην πρώτη κατηγορία, στην ολοκλήρωση της σεζόν 1976-77, που τους βρήκε στο Νο3 της βαθμολογίας. Μια από τις πιο όμορφες ιστορίες του ευρωπαϊκού ποδοσφαίρου, μόλις είχε ξεκινήσει. " Είπαν πως ανεβήκαμε κατηγορία, από τύχη. Δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα, όταν μιλάς για άνοδο και μια σεζόν με 42 παιχνίδια", είχε ξεκαθαρίσει, " όταν πήρα το πρωτάθλημα με την Derby, χάριν του goal average είχαν πει τα ίδια και για αυτό δεν μου έδωσαν τον τίτλο του καλύτερου προπονητή, της χρονιάς. Ήταν μια τεράστια μαλ...(φωνάζει). H τύχη μπορεί να σε βοηθήσει σε 1,2 άντε 5 ματς. Όχι σε 42".

Υπό τις οδηγίες του, η Nottingham Forest έγινε μια πολύ καλά προπονημένη ομάδα, οργανωμένη και σύγχρονη, με ένα ασύμμετρο σχηματισμό που είχε ως βάση τα χαρακτηριστικά των παικτών -και όχι το σύστημα, για το σύστημα. Ο Taylor έπαιξε πολύ μεγάλο ρόλο ως προς αυτήν την εξέλιξη, διότι ήταν εκείνος που τακτοποιούσε όσα γίνονταν κάθε άλλη μέρα, εκτός εκείνης του ματς. Και ο Clough ήταν αρκετά έξυπνος, ώστε να του δώσει χώρο να κάνει αυτό που ήξερε καλύτερα (" ήμασταν λίγο πιο έμπειροι και είχαμε γίνει λίγο πιο κυνικοί", συνήθιζε να λέει). Αυτό το έκανε με όλους. Όπως θα έλεγε αργότερα " ξέρετε για πόσους παίκτες μου είπαν πως δεν μπορούν να παίξουν; Και όμως τους πήρα. Γιατί ήξερα ότι αν βρεθούν στο κατάλληλο μέρος, αν μπουν στην κατάλληλη ατμόσφαιρα και αποκτήσουν την κατάλληλη νοοτροπία, όλοι μπορούν να ανθήσουν. Να γίνουν όμορφα λουλούδια".

Τον κάλεσε η ομοσπονδία, για μια συνέντευξη. Αφορούσε τη θέση του ομοσπονδιακού προπονητή. Δεν την πήρε. Αργότερα θα έλεγε "έ να από τα πράγματα που με διασκέδαζαν, που πάντα με έκαναν να γελάω, ήταν όταν πήγαινα για συνεντεύξεις προκειμένου να πάρω μια δουλειά ως προπονητής. Μου έκαναν διάφορες ερωτήσεις, χωρίς να 'χουν την παραμικρή ιδέα για το ποδόσφαιρο. Πώς γίνεται να ρωτάς κάποιον τα πάντα, χωρίς να ξέρεις εσύ τις απαντήσεις;", διερωτήθηκε, υψώνοντας... ελαφρώς τον τόνο της φωνής του ελαφρώς. Δεν μίλησε με διευθύνσεις και ονόματα, αλλά μάλλον δεν χρειαζόταν.

Για την ιστορία (και μάλλον όχι συμπτωματικά), όταν πήγε ο Clough στο Nottingham, μείωσε -στο ελάχιστο- τις τηλεοπτικές του εμφανίσεις, έπαψε να είναι όσο προκλητικός ήταν στη Derby. Η Forest έγινε μια από τις ελάχιστες ομάδες (και... η τελευταία της σειράς) που πανηγύρισε την κατάκτηση του πρωταθλήματος στη First Division, ως νεοφώτιστη (1977-78). Και το έκανε με εντυπωσιακό τρόπο: η δεύτερη Liverpool ήταν επτά βαθμούς μακριά, με τον Peter Shilton να δέχεται μόλις 24 γκολ, σε 42 ματς. Εδώ, θα ανοίξουμε μια παρένθεση.

O Shilton είχε μετακομίσει στην πόλη στις αρχές της αγωνιστικής περιόδου 1977-78, με τους Clough και Taylor να καταλήγουν πολύ γρήγορα στο ότι θα έπρεπε να αντικατασταθεί ο John Middleton. " Eίχα πάει να τον δω στο Mansfield, μια εβδομάδα πριν τον υπογράψω. Έπαιζε στη Stoke, πήγα στον προπονητή και του είπα πως τον θέλω. Εκείνος μου έλεγε διάφορα για το χαρακτήρα του και κατέληξε στο ότι θα γίνει ο λόγος για να απολυθώ. Του απάντησα πως δεν είναι όσο καλός χρειάζεται, για να με διώξει". Όχι μόνο δεν έγινε αυτό, αλλά μου πήρε και ένα πρωτάθλημα", αποκάλυψε μετά τη στέψη ο Clough. Για την αγορά του γκολκίπερ, η Forest είχε δώσει 270.000 λίρες και εκείνος που έκρινε ως επιτακτική την απόκτηση του, ήταν ο Taylor ενημερώνοντας τον συνεργάτη του πως " ο Shilton θα σου κερδίσει παιχνίδια". Είχε δίκιο.

Η Liverpool ήταν και η ομάδα που νίκησε η Forest στο δεύτερο τελικό του League Cup, στο Old Traford (1-0), για να πάρει και αυτήν την κούπα. O Clough είχε γίνει ο πρώτος προπονητής στην Αγγλία, μετά τον Herbert Chapman -και τη μεσολάβηση 40 χρόνων- που είχε πάρει το πρωτάθλημα, με δυο διαφορετικές ομάδες. Ακολούθησαν οι Tom Watson και Kenny Dalglish. Δυο χρόνια λοιπόν, μετά την άνοδο από τη δεύτερη κατηγορία, ο Clough είχε οδηγήσει την παρέα του στην κορυφαία ευρωπαϊκή διοργάνωση, σε συλλογικό επίπεδο. Και στην πρώτη εμφάνιση (1978-79), έφτασαν έως το τέλος της διαδρομής!

Ο Francis εγγυήθηκε τη στιγμιαία επιτυχία. Ήταν σαν τον στιγμιαίο καφέ

Το καλοκαίρι του 1978 υπέγραψαν τον Trevor Francis (από την Birmingham City), τινάζοντας την μπάνκα στον αέρα. Τον έκαναν τον πρώτο Βρετανό που πήρε συμβόλαιο 1.000.000 λιρών. " Είχαμε βγάλει τόσα λεφτά, που δεν είχε νόημα να τα κρατήσουμε στην τράπεζα. Οπότε τα ξοδέψαμε. Κρίναμε πως ο Trevor μπορούσε να μας προσφέρει κάτι που πολλοί λίγοι είχαν καταφέρει να δώσουν τα προηγούμενα 15-20 χρόνια: άμεση επιτυχία! Πώς ήταν ο στιγμιαίος καφές που είχε βγει τότε στην αγορά; Έτσι ήταν και εκείνος. Στιγμιαία επιτυχία! Με μια πάσα, ένα τακουνάκι, ένα γκολ. Το έκανε με την Ανατολική Γερμανία. Μια που μπήκε και μια που νικήσαμε. Το πιο δύσκολο πράγμα στο ποδόσφαιρο, είναι να σκοράρεις. Πάντα ήταν, πάντα θα είναι. Όπως και πάντα είναι δύσκολο να βρεις κάποιον που να μπορεί να βάλει γκολ".

Τον τίτλο του πρωταθλητή δεν τον κράτησαν, αλλά ουδείς... έσκασε. Υπήρχε και το ιστορικό σερί των 44 διαδοχικών επιτυχιών στη λίγκα, από τις 26/11 του 1977 έως τις 9/12 του 1978 να... χρυσώνει το χάπι (το "έσπασε" η Arsenal τον Αύγουστο του 2004, ένα μήνα μετά το θάνατο του Clough). Υπήρξαν βέβαια, και άλλα πιο σημαντικά. Πέραν του ότι πήραν πάλι το League Cup, έκαναν και κάτι ακόμα: πάτησαν στην κορυφή της Ευρώπης, περνώντας πάνω από τη Liverpool, πριν φτάσουν στον τελικό του Μονάχου, με τη Malmo και νικήσουν 1-0. Με γκολ του Francis.

Μια φορά δεν είναι τίποτα, σωστά; Μπορείτε να πείτε ότι... έτυχε. Πως "κοιμήθηκε ο Θεός". Προφανώς και όλα αυτά ειπώθηκαν από τους επικριτές του. Θα εύχονταν να έχουν αποφύγει τις τοποθετήσεις, ένα χρόνο μετά οπότε η Forest αναδείχθηκε και πάλι πρωταθλήτρια Ευρώπης, επικρατώντας 1-0 της Hamburg SV του Kevin Keegan, στο Santiago Bernabeu της Μαδρίτης. Σε αυτό το ματς ξεχώρισε ο Peter Shilton και ο Viv Anderson. Ή αλλιώς ο πρώτος μαύρος που έπαιξε ποτέ στην εθνική της Αγγλίας. Μαζί με τους φίλους τους, πήραν το ευρωπαϊκό Super Cup και άλλα δυο League Cups. Θα λέγατε λοιπόν, ότι είχαν δημιουργήσει κάτι σημαντικό. " Οι παίκτες μας άνθησαν όλοι μαζί, την ίδια περίοδο. Και έτσι παρασύραμε τους πάντες στο πέρασμα μας, πριν απογειωθούμε", είχε σχολιάσει. Όχι, δεν ήταν θέμα τύχης. Ήταν η μεθοδική δουλειά ο λόγος της -ασύλληπτης αν σκεφτείτε τις προϋποθέσεις και τα δεδομένα- επιτυχίας.

Ο Robertson ήταν πολύ άσχημο παιδί, αλλά εξαιρετικός "καλλιτέχνης"

Ο John Robertson ήταν εκείνος που σκόραρε, στον τελικό του 1980 (" με το δεξί, όχι το αριστερό που ήταν αρχικά το πόδι του"), με τον Clough να βρίσκει έναν ιδιαίτερο τρόπο να εξηγήσει τι είδους παίκτης ήταν. " Στο ποδόσφαιρο, μια πολύ λεπτή γραμμή είναι που διαχωρίζει την επιτυχία από την αποτυχία. Με το αριστερό πόδι δεν ήταν αποτελεσματικός. Έγινε με το δεξί. Ο John Robertson ήταν πολύ άσχημος. Αλήθεια. Καθόμουν δίπλα του, επίτηδες για να φαίνομαι κούκλος! Δίπλα του ήμουν σαν τον Errol Flynn. Όταν του έδινες όμως, μια μπάλα και ένα μέτρο γηπέδου, γινόταν καλλιτέχνης. Ο κόσμος μιλά για ανθρώπους που μπορούν να ζωγραφίσουν, να διακριθούν στο μπαλέτο. Εκείνος ήταν ο Picasso του παιχνιδιού μας. Αρκεί να του δίναμε την μπάλα. Δεν τον ένοιαζε τίποτα άλλο. Ακόμα και όταν ήταν πέντε παίκτες γύρω του, δεν αγχωνόταν. Είχε τα μάτια στην μπάλα, μετρούσε που είναι οι άλλοι... και σκόραρε".

"Στην FA με φοβούνται. Είναι πανούργοι!"

Η FA έψαχνε και πάλι προπονητή για την εθνική, αλλά ούτε γύρισε να κοιτάξει προς την κατεύθυνση του πρωταθλητή Ευρώπης, γιατί όπως ομολόγησαν αργότερα μέλη της " φοβόμασταν να του αναθέσουμε τη δεύτερη πιο σημαντική δουλειά της χώρας". Η απαίτηση του κόσμου να γίνει αυτός ο εθνικός κόουτς ήταν τέτοια, που ο τότε πρόεδρος της ένωσης, Sir Bert Millichip είπε " δώστε του επιτέλους τη δουλειά. Αν επιτύχει, θα είμαστε όλοι χαρούμενοι. Αν αποτύχει, θα είναι το τέλος της αποθέωσης που γνωρίζει από τον κόσμο". Το 1990, οπότε πάλι τον συζητούσαν για ομοσπονδιακό προπονητή, είχε πει "ξ έρω πως η FA φοβάται πως θα "τρέξω" το σόου. Είναι πανούργοι, γιατί αυτό ακριβώς θα κάνω". Πάλι δεν πήρε τη δουλειά. Πήρε όμως, τον τίτλο "ο καλύτερος προπονητής που δεν είχε ποτέ η εθνική Αγγλίας". Επιπροσθέτως, τον είχε ζήτησε η Ουαλία (το 1987, αλλά δεν τον άφησε η Forest), η Σκωτία και η Ιρλανδία -αλλά τελικά προτίμησαν άλλους.

Η επόμενη φορά που η Forest εμφανίστηκε στο προσκήνιο της Ευρώπης, ήταν στο UEFA Cup της περιόδου 1983-84, αλλά αποκλείστηκαν στα ημιτελικά από την Anderlecht, υπό... ύποπτες συνθήκες. Δέκα χρόνια αργότερα, αποδείχθηκε πως ο βελγικός σύλλογος είχε δωροδοκήσει τον διαιτητή, ο οποίος είχε χάσει τη ζωή του σε αυτοκινητικό δυστύχημα -και ως εκ τούτου δεν μπορούσε να προσαχθεί. Μια χρονιά νωρίτερα, εγκατέλειψε την ομάδα ο Taylor. Μετά τον τερματισμό στη 12η θέση της λίγκας και τον αποκλεισμό από το κύπελλο, στην τρίτη φάση από τη Wrexham έκρινε πως ό,τι μπορούσε να γίνει, είχε γίνει. Σε επίπεδο συνεργασίας και φιλίας, με τον Clough. "Παραιτήθηκε. Δεν ήθελε να συνεχίσει. Μου είπε "πάμε πίσω στην Derby", αλλά εγώ ήμουν ευτυχισμένος εκεί ακριβώς που ήμουν".

"Aν δω τον Τaylor να 'χει μείνει με το αυτοκίνητο, θα περάσω από πάνω του"

Ο επίλογος στο τέλος αυτής της σχέσης, γράφτηκε το 1980, οπότε ο Taylor εξέδωσε βιβλίο με τίτλο "With Clough", χωρίς να του το πει. Βέβαια, το χειρότερο για τον Clough ήταν ότι δεν του έδωσε ποσοστό από τα έσοδα. Ο Taylor επέστρεψε στη Derby -μολονότι αντιμετώπιζε πολύ σοβαρά οικονομικά προβλήματα και ήταν στην ουρά της κατάταξης- και την έσωσε. Στο FA Cup της επόμενης σεζόν, το πρόγραμμα τον έστειλε να συναντήσει τη Nottingham Forest, στις 8/1 του 1983 για την τρίτη φάση. Ο Taylor κέρδισε 2-0 και τον Μάιο του ίδιου χρόνου "έκλεψε" από τη Forest τον John Robertson. Αυτή ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι του Clough. Σε συνέντευξη του, χαρακτήρισε τον πάλαι ποτέ, μέντορα του "φίδι", γιατί δεν τον είχε ενημερώσει πως θέλει έναν παίκτη του (" με ήξερε 30 χρόνια. Δεν άξιζα ένα τηλεφώνημα;"), πρόσθεσε "έρπεται στο έδαφος" και στην... κορύφωση είπε ότι " αν τον δω να 'χει μείνει στο δρόμο, με το αυτοκίνητο, όχι μόνο δεν θα τον βοηθήσω, αλλά θα περάσω από πάνω του". Ο ξαφνικός θάνατος του Taylor (άφησε την τελευταία του πνοή, ενώ ήταν σε διακοπές στη Majorca, στις 4/10 του 1990, από πνευμονική ανεπάρκεια), ήταν κάτι που δεν ξεπέρασε ποτέ ο Clough. Δεν ξεπέρασε ότι δεν είχε πια την ευκαιρία να τα ξαναβρεί μαζί του, πράγμα που ομολόγησε στο βιβλίο του "To Peter: still miss you badly", το οποίο κυκλοφόρησε το 1994. Όταν τον Σεπτέμβριο του 1999, οι της Nottingham του παρουσίασαν το άγαλμα που είχαν φτιάξει προς τιμήν του, για να τοποθετηθεί έξω από το City Ground, εκείνος ζήτησε να μετονομαστεί σε "Brian Clough and Peter Taylor stand".

Πίσω στη Nottingham Forest, ο Clough έμεινε στην ίδια καρέκλα έως το καλοκαίρι του 1993. Ήταν η 18η σεζόν του στον ίδιο πάγκο και παρ' ότι είχε φτάσει σε ουκ ολίγους τελικούς, κούπα δεν σήκωσε. Επιπροσθέτως, είχε αρχίσει να γίνεται περίεργος. Του τύπου να μη χρησιμοποιεί τον Justin Fashanu, παίκτη που είχε προσλάβει το 1981 έναντι ουδόλως ευκαταφρόνητου ποσού και μολονότι είχε δικαιολογήσει το μισθό του, έπαψε να σηκώνεται από τον πάγκο. Γιατί; Επειδή ο προπονητής του ανακάλυψε ότι πήγαινε σε gay clubs -κάτι που αποκαλύφθηκε δημοσίως το 1990. " Τον είχα ρωτήσει πού πας όταν θες ψωμί. Μου είχε πει στο φούρνο. Τον ρώτησα από πού αγοράζει κρέας. Μου είπε από τον χασάπη. Τότε του είπα "και τότε γιατί πηγαίνεις διαρκώς σε clubs για ομοφυλόφιλους;", έγραψε σε ένα από βιβλία που επιμελήθηκε, μετά το "αντίο" στη Forest. Στην τελευταία του σεζόν, η ομάδα υποβιβάστηκε. Τι έκανε μετά;

Κατηγορήθηκε για παραβατική συμπεριφορά, ως προς τον τρόπο που "έκλεινε" τις μεταγραφές (ότι "έβγαζε" το κάτι τις του από τις μεταγραφές). Υπήρχε και μάρτυρας στην υπόθεση που είχε στοιχειοθετήσει η FA. Ο Alan Sugar, βοηθός του μετά τον Taylor και μετά πρόεδρος στην Tottenham. Μόνο που όταν ήλθε η ημέρα της δίκης, ο Sugar δεν επανέλαβε ό,τι είχε πει στην ανάκριση, ο Clough αρνήθηκε κάθε ανάμειξη και ο φάκελος "έκλεισε", όταν δεν επέτρεπε πολλά η υγεία του. Τι έπαθε; Όταν συνταξιοδοτήθηκε, κυρίως πάλεψε να σωθεί από τον αλκοολισμό (η μάχη αυτή ξεκίνησε το 1970) που του είχε δημιουργήσει ουκ ολίγα προβλήματα. Δεχόταν για χρόνια προσκλήσεις για τηλεοπτικές εμφανίσεις και δεδομένου ότι δεν είχε πια απολύτως τίποτα να χάσει, τις δεχόταν. Σε μια του 1997 είχε πει πως " όλοι μπορούμε να διακρίνουμε ένα καλό παιχνίδι ποδοσφαίρου. Ο κάμεραμαν, εσύ (βλ. δημοσιογράφος), εγώ, αλλά πρέπει να κερδίσεις κάτι. Είναι δύσκολο να είσαι προπονητής, ειδικά όταν δουλεύεις για ανθρώπους που δεν έχουν ιδέα από το σπορ".

Για τον Alex Ferguson (έγινε Sir αργότερα) είχε πει ότι "λέει πολλά που δείχνουν να 'χουν λογική και τον βολεύουν. Είναι προπονητής της πιθανόν δεύτερης μεγαλύτερης ομάδας, στην Ευρώπη. Είχε τόση επιτυχία που μπήκε στη μύτη όλων. Οπότε, έχει ταλέντο ως προπονητής. Με είχε νικήσει όταν ήμουν στη Forest, στο κύπελλο. Αν είχε χάσει, θα έχανε τη δουλειά του. Έτσι όμως, πάει η δουλειά στο ποδόσφαιρο".

Για τον Glenn Hoddle που έβγαλε τα παπούτσια το 1995 και ένα χρόνο μετά έγινε προπονητής της εθνικής Αγγλίας, κατ' αρχάς είχε πει "είναι σαν να κάνει τη δική μου δουλειά η Barbara" και μετά εξήγησε πως " ο νεαρός αυτός, είχε πολύ μεγάλο ταλέντο ως παίκτης. Η προπονητική όμως, είναι ένα τελείως διαφορετικό "παιχνίδι". Όποιος νομίζει ότι αρκεί να βγάλεις την εμφάνιση και να βάλεις κοστούμι, για να γίνεις προπονητής, είναι ηλίθιος. Είναι δυο διαφορετικά πράγματα".

Για τον Paul Gascoigne, εξήγησε πως " πρέπει να αποβάλλεται, πριν μπει στο παιχνίδι. Δεν τιμά το ταλέντο του, δεν τον νοιάζει αν τραυματίζει παίκτες και γενικά, δεν πιστεύω ότι προωθεί τη γενικότερα καλή εικόνα του σπορ".

Για τους ξένους: " Έρχονται για έναν λόγο: για να παίξουν ποδόσφαιρο, επειδή τους πληρώνουμε. Άρα πρέπει να αποδίδουν. Ομολογώ ότι έχουμε φέρει κάποιους που βελτίωσαν το παιχνίδι μας. Μας έδωσαν πράγματα που δεν είχαμε. Αλλά δεν μπορώ να ακούω "κάνει κρύο εδώ". Δεν ήλθες για τον καιρό".

Για τον εαυτό του: " Υπέγραψα καλούς παίκτες, δούλεψα με καλούς ανθρώπους και ουδέποτε ανησύχησα για το πώς θα κάνω τη δουλειά μου. Ποτέ δεν σκέφτηκα ότι δεν είμαι επαρκής. Έκανα πάντα αυτά που πίστευα. Αν με ρωτάτε τώρα, τι θα άλλαζα, ενδεχομένως να μην ήμουν τόσο επιθετικός, αλλά δεν θα ήμουν εγώ. Θα μπορούσα να 'χω μεγαλύτερη κατανόηση, να κάνω λιγότερα λάθη. Να σας πω όμως, κάτι; Από τότε που αποσύρθηκα, σκέφτομαι μόνο τα καλά".

Σε κάθε περίπτωση, όλοι συμφωνούν πως επρόκειτο για έναν πολύ έξυπνο άνθρωπο, με το χάρισμα να πείθει τους παίκτες του για ό,τι ήθελε να τους πείσει. Είτε αφορούσε την αντίληψη του παιχνιδιού, είτε τα κίνητρα. Όπως έγραψε το ESPN FC "μπορείς να έχεις λαμπρές ιδέες, αλλά αν δεν είσαι ικανός να τις μεταφέρεις στους παίκτες σου, δεν έχουν κανένα νόημα. Αυτός είναι και ο λόγος που βλέπουμε συχνά λιγότερο εμπνευσμένους τεχνικούς, στο επίπεδο της τακτικής να επικρατούν των ιδιοφυιών". Ο Clough έζησε τη ζωή του όπως ήθελε, όντας έτοιμος πάντα να αναλάβει τις συνέπειες. Και αν μη τι άλλο, έλεγε πάντα ό,τι σκεφτόταν. Mε πρώτο, πόσο μοναχική δουλειά είναι αυτή του προπονητή.

"Δ εν θα έλεγα ότι ήμουν ο καλύτερος προπονητής που υπήρχε. Ήμουν όμως, στο ΤΟΡ1" - για το αν ήταν καλός προπονητής.

" Αν ο Θεός ήθελε να παίζουμε ποδόσφαιρο στα σύννεφα, θα έβαζε εκεί γρασίδι" - για τη σημασία της πάσας.

" Δεν μετρά η ηλικία. Οι γνώσεις επί του ποδοσφαίρου μετρούν. Ξέρω ότι είμαι καλύτερος από τους 500 προπονητές που απολύθηκαν, μετά τον πόλεμο. Αν ήξεραν το παραμικρό για τις δουλειές τους, δεν θα είχαν απολυθεί" - για την απειρία του, ως προπονητής στη Hartlepool.

" Πες του ότι είναι ο Pele και ότι παίζει μπροστά, το τελευταίο δεκάλεπτο" - τι ζήτησε να πει ο γιατρός της Forest στον Stuart Pearce, όταν έπαθε διάσειση.

" Είσαι πολύ καλός για την πρώτη ομάδα" - για τον λόγο που ο Martin O' Neil είχε πάει στους αναπληρωματικούς.

" Τον χτύπησα μόνο μια φορά. Αν κρίνω από το γεγονός ότι σηκώθηκε αμέσως, μάλλον το χτύπημα δεν ήταν πολύ δυνατό" - για την αντιδικεία του με τον Roy Keane.

" Μιλούσαμε για 20 λεπτά και μετά καταλήξαμε στο ότι έχω δίκιο" - για το πώς διαχειριζόταν τους παίκτες που διαφωνούσαν μαζί του.

" Οι παίκτες χάνουν τα ματς. Όχι οι τακτικές. Λένε τόσες μαλ... για τις τακτικές από ανθρώπους που δεν έχουν ιδέα πώς να κερδίσουν στο domino" - μετά τον αποκλεισμό της Αγγλίας, από το Euro2000.

" Για όλα τα άλογα του, τις πανοπλίες του και τα πρωταθλήματα του, δεν έχει δυο από αυτά που έχω εγώ. Και δεν εννοώ αρχ..." - για το 0/2 του Ferguson σε τελικούς European Cups.

" Δεν μπορώ να γράψω spaghetti, πόσω μάλλον να μιλήσω ιταλικά. Πώς λοιπόν, να πω σε έναν Ιταλό "πήγαινε πιάσε την μπάλα"; Μπορεί να πιάσει τη δική μου" - για την εισροή ξένων στο αγγλικό ποδόσφαιρο.

" Ο μόνος agent που υπήρχε τότε, ήταν ο 007 και αυτός το μόνο που έκανε ήταν να γ... γυναίκες. Όχι ολόκληρους ποδοσφαιρικούς συλλόγους" -για το ποδόσφαιρο τη δεκαετία του '70.

" Πάει η Manchester United στη Βραζιλία; Ελπίζω να πάθουν όλοι τη χειρότερη διάρροια" - για την αποχώρηση της Man Utd να αφήσει το FA Cup, ώστε να παίξει στο World Club Championship.

" Αν ένας πρόεδρος απολύει προπονητή που έχει επιλέξει, οφείλει να παραιτηθεί για την κακή επιλογή που έκανε" -για τις αποφάσεις προέδρων

" Οι παραιτήσεις είναι για πρωθυπουργούς και για αυτούς που τους πιάνουν με κατεβασμένα τα παντελόνια. Όχι για εμένα" - για την παραίτηση.

" Δεν θα πω ότι είναι αδύνατος και χλομός. Θα αρκεστώ στο ότι η καθαρίστρια στο ξενοδοχείο μας, άλλαξε τα σεντόνια και έφτιαξε το κρεβάτι, χωρίς να καταλάβει ότι εκείνος δεν είχε σηκωθεί" -για τον Brian Rice.

" Ο Seaman είναι ένας πολύ ωραίος νέος άνδρας, ο οποίος όμως, περνά πολύ ώρα κοιτώντας καθρέφτες, αντί να κοιτά την μπάλα. Δεν γίνεται να πιάσεις την μπάλα, με τέτοια μαλλιά" - για την κοτσίδα του David Seaman.

"Το να πεις σε έναν παίκτη να κουρευτεί, μετρά ως δουλειά προπονητή" -για το σχόλιο επί των μαλλιών του Seaman.

" Τουλάχιστον επέλεξαν για προπονητή της εθνικής, κάποιον που μιλά καλύτερα αγγλικά από τους παίκτες" -για την πρόσληψη του Sven Goran Eriksson.

" Νόμισα ότι με πρότεινε η γειτόνισσα μου, ως τον ύστατο τρόπο που είχε για να με κάνει να μετακομίσω" - για το ποιος τον πρότεινε να γίνει Sir.

" Μη μου στείλετε λουλούδια όταν πεθάνω. Αν με συμπαθείτε, στείλτε μου όταν ζω" - μετά τη μεταμόσχευση που του έσωσε τη ζωή.

" Για να σας καθησυχάσω, θα ήθελα να διευκρινίσω ότι δεν μου έδωσαν το συκώτι του George Best" - για τη μεταμόσχευση.

" Στοιχηματίζω ότι στα αποδυτήρια τους, θα μυρίζει σκόρδο και όχι αλοιφή εντριβής" - για τον αριθμό των Γάλλων, στην Arsenal.

" Θέλω τη γυναίκα μου, να είναι θηλυκό. Όχι να πέφτει στα τάκλιν και να γεμίζει λάσπη" - για το γυναικείο ποδόσφαιρο.

" Ποιος χρειάζεται 14 ζευγάρια παπούτσια, στις διακοπές του; Εγώ δεν έχω τόσα... στην κανονική μου ζωή" - για τη Victoria Beckham.

" O Βeckham; Η γυναίκα του δεν μπορεί να τραγουδήσει και ο κουρέας του δεν ξέρει να κουρεύει" - για τον David Beckham.

Πήρε τιμητικό πτυχίο, από το Teeside University

" Μου αρέσει ο Mourinho. Έχει λίγο από νεαρό Clough. Για αρχή, είναι όμορφος και -όπως και εγώ- δεν πιστεύει στο star system. Tον απαχολεί κυρίως το ομαδικό πνεύμα και η πειθαρχία" - για τον Jose Mourinho.

" Να περπατήσω στο νερό; Ξέρω ότι οι περισσότεροι εκεί έξω θα πουν ότι αντί να περπατήσω πάνω στο νερό, θα ήταν πιο χρήσιμο να χρησιμοποιήσω το περισσότερο... για τα ποτά μου. Και θα έχουν εκατό τοις εκατό δίκιο" - για το πρόβλημα με το αλκοόλ.

" Το ότι είπα σε όλον τον κόσμο πόσο καλός προπονητής ήμουν. Ήξερα πως ήμουν ο καλύτερος, αλλά θα έπρεπε να μην πω το παραμικρό και να κρατήσω μακριά την πίεση, όπως οι άλλοι θα αντιλαμβάνονταν την αλήθεια" - για τι έχει μετανιώσει περισσότερο.

" Είναι φοβερό το συναίσθημα να ξυπνάς, γνωρίζοντας πως θα κάνεις μόνο ό,τι θες. Όχι αυτά που θέλουν άλλοι να κάνεις. Η συνείδηση μου είναι ήσυχη. Πηγαίνω στο κρεβάτι για ύπνο, ήρεμος. Και ναι, ονειρεύομαι" - για τον χαρακτήρα του.

" Όταν φύγω, ο Θεός θα χρειαστεί να σηκωθεί από τη θέση του" - για το θάνατο.

Πηγές: Brian Clough: Nobody Ever Says Thank You, BBC, Mirror, Guardian